1-tema: Kirisiw. Pánniń maqseti, wazıypası hám mazmunı

10.4. ORAYLASTIRILMAG’AN BASQARIW

Oraylaspag’an basqariw usilinin’ u’sh ko’rinisi bar: oraylastirilmag’an, iyerarxiyali ha’m bo’listirilgen.

Oraylastirilmag’an basqariw usilinda basqariw sistemasi bir neshe BQ dan ibarat boladi. Bulardin’ ha’r biri basqariw jiynag’inin’ aniq bo’limi shegarsinda ha’mme baylanis yamasa baylanislardin aniq basqariw boyinsha funksiyalarinin’ tek aniq bo’limlerin orinlaydi. Olar ten’ huqiqli esaplanadi. Bul usil Finlyandiyada shig’arilg’an DX – 200 nomerli kommutatsiya sistemasinda isletilgen. DX – 200 sistemasinda jeti tu’rdegi mikroprotsessorlar (mikro – EXM) isletilgen (10.12-suwret). Olarg’a: AI blokinin’ basqariw qurilmasi (AI BQ): markyor (M); uliwma kanal boyinsha signalizatsiya bloki (UKSB); registr bloki (RB); liniya signalizatsiyasi, orayliq yad qurilmasi (OYQ); statistika mag’liwmatlarin jiynawshi blok (SB).
AI blokinin’ BQ AI bloki kommutatsiya maydaninda baylanis ornatiw (u’ziw) di basqaradi, jalg’aw traktinin’ duris baylang’anlig’in tekseredi ha’m abonent signalizatsiyasin ATS tin’ ishki stansiya signalizatsiyasi menen maslastiradi. Bunnan tisqari, konferens baylanisti, avtomatik nomerdi aniqlawdi ha’m so’ylesiw bahasin aniqlawdi basqaradi. AI BQ AI bloklar sani menen aniqlanadi. AI BQ iyelengen , yag’niy juplastirig’an qilip alinadi.
Markyor GI kommutatsiya blokinda baylanis o’tkiziw (u’ziw) di basqaradi. Eki markyor alinadi (tiykarg’i ha’m zapas).
Liniya signalizatsiya bloki IKM liniyasinin’ 16-signal kanalinda uzatilip atirg’an kanal signalizatsiyag’a islew beredi. Bir LSB 480 so’ylesiw kanallari (16 IKM liniyalarin) nin’ liniya signalizatsiyasina islew bere aladi. LSB sani IKM liniyalar sanina baylanisli. N+1 printsipinda iyelengen, sebebi GI arqali qa’legen IKM liniyanin’ 16-kanalina jalg’ana aladi.
Uliwma kanal boyinsha boynsha signalizatsiya bloki LBS da funksional sa’ykes tu’sedi. Biraq tek 7-sanli signalizatsiyag’a islew beredi. UKSB sani uliwma kanal signalizatsiya kanali sanina baylanisli, N+1 printsipta iyelengen.
Registrlar bloki baylanis ornatiw basqishlarinda shaqiriqqa islew neriw ta’miynlewshi qurilma esaplanadi. RB koordinata ATS degi registrine funksional uqsaydi. Ol bir waqitta 16 shaqiriqqa xizmet ko’rsete aladi. Registrlar sani tu’sip atirg’an ju’klemege baylanisli. N+1 pritsipta iyelengen.

10.12-su’wret. DX – 200 sistemasinin’ BQ si.

Orayliq yad qurilmasi mag’liwmatlar banki esaplanadi. Onda abonentler, jalg’aw liniyalar, tarmaqtin’ quriliw usili, yag’niy tarmaq mag’liwmatlari h.t.b. jaylasadi. MXQ ko’lemi stansiya siyimlilig’ina baylanisli. MXQ alinadi. Olar sinxron rejimde isleydi.

Statistika bloki stansiya ju’klemesin ku’tiw, ju’klemeni o’lshew haqqinda mg’liwmatlardi jiynawdi a’melge asiradi ha’mde ba’nt qiliwlar sani, qa’teler sani esaplawlari isin ta’miynleydi. SB parallel qilip iyelengen.
Oraylastirilmag’an basqariw usilinin’ kemshiliklerine to’mendegiler kiredi: bul ko’p BQ g’a bir qiyli ju’kleme bo’listiriw qiyin. BQ lar birgeliktegi isleri ushin arnawli, quramali da’stu’r u’skenelerin jaratiw kerek. Bul da’stu’rdi jaziw ushin qosimsha yad qurilmasi kerek. Bul bolsa qosimsha qa’rejetti talap qiladi.
Bunin’ kompromis varianti basqariw funksiyasinin’ oraylastirilmag’ani – iyerarxiyali. Iyerarxiyali basqariwda basqariw jiynag’i orayliq BQ ha’m bir neshe periferiya BQ toparinan ibarat. Olar arasinda iyerarxiyali so’niw payda boladi. Periferiya topari periferiya interfeysine duris jalg’ang’an bolip, en’ to’men basqariw iyerarxiyasin payda qiladi. MBQ bolsa en’ joqari basqariw iyerarxiyasin payda qiladi. Bir iyerarxiya BQ lari bir – biri menen baylanisadi ha’m bir-birine baylanisli bolmag’an halda isleydi. Qon’si iyerarxiya basqishindag’i BQ lar bir-biri menen xabar ha’m funksoinal baylanisti sa’ykes ra’wishte sistema interfeysleri arqali a’melge asiradi.
Joqari iyerarxiyali BQ lari basqariwdin’ quramali funksiyalarin orinlaydi. Ma’selen, ol menen jalg’ang’an periferiya BQ birgelikli koordinatsiya qiliw , shaqiriq haqqindag’i xabardi quramali arifmetik-logikaliq islew beriw.
Periferiya BQ tu’sip atirg’an kiriw signali haqqindag’i xabardi qabil qiladi ha’m ong’an da’slepki islew beredi ha’m keyingi iyerarxiya basqishindag’i BQ na kerekli xabardi tu’rlendiredi.
Iyerarxiyali basqariw usilinda basqariw jiynag’i piramidali strukturag’a iye. Bunda qansha basqariw iyerarxiyasi basqishi joqari bolsa, sonsha kem BQ sanina iye boladi (10.13-su’wret).

10.13-su’wret. Iyerarxiyali basqariw usili.

10.14-su’wret. MT = 20/25 sistemanin’ BQ.

Bul basqariw usili MT – 20/25 (fransiya), AXE – 10 (shvetsiya), NEAX – 61 (yaponiya) sistemalarinda isletilgen. Misal retinde MT – 20/25 sistemasi BQ du’zilisi 10.14-su’wrette ko’rsetilgen.

MT 20/25 sistemanin’ jiynag’i orayliq BQ (EBM), periferiya BQ lar toparinan , kiriw-shig’iw baylanis blokinan (KSHBB), sirtqi qurimalarinan ibarat. Orayliq basqariw qurilmasi sipatinda 3202 AE tu’rindegi elektron basqariw mashinasi isletligen. EBM parallel alinip iyelengen. Eki mashinali jiynaq ju’klemeni bo’listriw rejiminde isleydi. EBM orayliq protsessordan ha’m orayliq yad qurilmasinan ibarat. Orayliq protsessor OPr yadqa jazilg’an da’stu’r buyriqlarin orinlawg’a mo’lsherlengen. MPr orinlaytug’in buyriqlari: ju’klew, jaziw, aniqlaw, salistiriw, o’tiw, arifmetik ha’m logikaliq operatsiyalar. MPr tezligi sekundina 500 min’ operatsiya. Orayliq yad tiykari ha’m tezlik yadtan ibarat. Olarda islew da’stu’ri, waqtinsha payda bolatug’in mag’liwmatlar saqlanadi.
Periferiya protsessorlar tu’rleri - baqlaw periferi protsessori (NPPr), avariya periferia protsessori (APPr), markirovka periferiya protsessori (MPPr).
Baqlaw periferiya protsessori kommutatsiya maydanindag’i qa’legen jalg’aniw traktin baqlaw qiliw, jalg’aniwdan qa’telerdi aniqlaw ushin xizmet qiladi. I – 804 tu’rindegi mikroprotsessor isletilgen.
Avariya periferiya protsessori avariya signallarin aniqlaw, texnik isshilerge bul xabardi jetkiziw ushin isletiledi. Ol 8000 avariya noqatlardi baqlaydi.
Markirovka periferiya protsessori baylanis ornatiwdi basqaradi. Ol orayliq protsessor (EBM) menen kommutatsiya qurilmasi ortasindag’i xabar almasiwin a’melge asiradi.
Iyerarxiyali basqariw usili apiwayi, ekonomikaliq jaqtan tejemli, islew qabiyletin ken’eytiriw an’sat, jasawshen’lig’ joqari.



10.15-su’wret. BI birinshi qurilis usili.

Bo’listirilgen basqariw usili. Bunda BQ basqarilatug’in obyektlerge bo’listirilgen ha’m konstruktiv, olar menen birlestirilgen. Olar menen birgelikte arnawli funksional mudullar payda qilinadi. Bul modullar ja’rdeminde kerekli siyimli basqariw jiynag’i jaratiladi. Bul usil S = 12 (Fransiya) sistemasinda isletiledi.

O’zara baylanisqan basqariw qurilmalar (mikroprotsessorlar) arasinda sistema interfeysi isletiledi. Sistema interfeysi tu’ri BQ sanina ha’m olar arasindag’i uzatilatug’in xabar ko’lemine baylanisli boladi.
BQ sani ko’p bolmag’an (M: 2 – 3) halda ha’m ha’r bir jup BQ arasinda uzatilg’an xabar ko’lemi jeterlishe u’lken bolg’anda sistema interfeysi tuwridan – tuwri baylanis ta’rizde payda qilinadi (10.15-su’wret).
Bul BQ lar arnawli kanallar menen baylanisadi. Arnawli kanallar bul BQ nin’ yad qurilmasina duris jalg’aw imkaniyatina iye. Bul usilda bir neshe jup BQ arasinda bir waqitqa xabar almasiwin orinlaydi.
BQ sani 2 – 3 ten assa, yag’niy bir neshe onliq payda qilsa, jup BQ arasindag’i xabar uzatiw ko’lemi kemeyedi. Birinshi usilda BQ ni baylanistiriw tejemli emes ha’m bul baylanisti payda qiliw qiyin. Bul halda BQ si arasindag’i baylanis uliwmaliq shina ja’rdeminde payda qilinadi (10.16-su’wret).
Uliwmaliq shinag’a ha’mme BQ lari jalg’anadi. BQ – bul uliwmaliq shina na’wbetpe – na’wbet kerekli xabardi uzatiw ushin isletiledi. Uliwmaliq shinadan qa’legen waqitda tek bir jup BQ arasinda xabar uzatiladi. Uliwmaliq shinag’a jalg’aniw izbe – izligin payda qiliw ushin uliwmaliq shina (USH) basqariw arnawli bloki (USHBB) isletiledi.



10.16-su’wret. BI ekinshi quriliw usili.

Sistema interfeysinin’ uliwma shina ko’rinisinde quriliwi jeterli a’piwayi ha’m tejemli texnik sheshim esaplanadi. Biraq basqariw jiynag’inin’ jasawshen’ligi to’menletedi ha’m USH o’tkiziwshen’lik qabiyleti shegaralang’anlig’i sebepli BQ sani ju’z ha’m onnan artiq bolg’anda, isletiwge jol bermeydi. Bul halda BQ arasindag’i nomerli kommutatsiya maydani (NKM) arqali payda qilinadi (10.17-su’wret).

10.17-su’wret. BI u’shinshi quriliw usili.

Bunda BQ ushin arnawli NKM yamasa stansiyanin’ NKMi isletiledi. Stansiyanin’ uliwmaliq NKMi isletilse, BQ arasindag’i xabar qa’legen waqit kanali yamasa arnawli ajratilg’an waqit kanallari arqali uzatiliwi mu’mkin.

Bunda BQ sanina shegara qoyilmaydi, biraq qosimsha qa’rejet talap qiladi, sebebi NKM da qosimsha ju’kleme payda qilinadi. Demek, NKM ko’lemi asadi.