1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

11-Tema Hujjetdiń málimleme-qásiyetleri hám kommunikatsiyaliq imkaniyatlari
Reje :
1. Hujjetlengen maǵlıwmat jáne onıń qásiyetleri.
2. Hujjetler haqqindaǵi maǵlıwmat dárejeleri.
3. Qidiriw hám translyatsiya máseleleri.
4. Maǵlıwmat barrierleri.
Hújjetlengen maǵlıwmatlardıń qásiyetleri - bul shaxs tárepinen tán alınıwınan qaramastan, hújjetke tán bolǵan pazıyletler, belgiler. Ayrıqshalıqlar hújjet kontseptsiyası mazmunı jáne onıń tiykarǵı funktsiyaları menen bekkem baylanıslı. Hújjetlengen maǵlıwmat, ulıwma maǵlıwmat sıyaqlı birdey ayrıqshalıqlarǵa iye. Bul ayrıqshalıqlardı sırtqı hám ishki dep da ajıratıw múmkin hám sırtqı ayrıqshalıqlar arasında óz-ara tásir ob'ektine qaray ush gruppanı ajıratıw múmkin: informaciya deregi, onı qabıl etiwshi hám ol sáwlelendiretuǵın ob'ekt yamasa hádiyse. Usınıń menen birge, hújjetlestirilgen maǵlıwmatlar ulıwma ayrıqshalıqlar menen bir qatarda onı basqa barlıq túrdegi hám túrlerinen ajıratıp turatuǵın bir qatar ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye. Bularǵa, áwele, hújjet túsiniginen kelip shıǵıs hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardıń turaqlılıǵı kiredi. Informaciyanıń qarıydar ushın paydalılıq dárejesi tuwrısında gúwalıq beretuǵın ulıwmalastırılǵan ózgeshelik - bul onıń sapası. Eń zárúrli sapa kórsetkishleri hám usınıń menen birge hújjetlestirilgen ayrıqshalıqlar Maǵlıwmatlar : aktuallıǵı, tolıqlıǵı, paydalılıǵı, aktuallıǵı, isenimliligi, jańalıǵı, bar ekenligi, qawipsizligi, ma`nisi, ergonomikasi.
Muwapıqlıq (anglichan tilinen " tiyisli" - tiyisli, tiyisli) bul qarıydardıń mútajliklerin, mútajliklerin, talapların qandırıw ushın maǵlıwmat qábileti bolıp tabıladı. Muwapıqlıq menen bekkem baylanıslı hújjetlestirilgen taǵı bir zárúrli ózgeshelik bolıp tabıladı maǵlıwmat - onıń ma`nisi, yaǵnıy. tutınıw ma`nisi, bul, qaǵıyda jol menende, óz maqsetine muwapıq maǵlıwmatlarǵa muwapıq ańlatpalanadı. Bunday halda, informaciyanıń ma`nisi tek belgili bir informaciya sisteması sheńberinde, bul sistemanıń elementi retinde, onıń basqa strukturalıq elementleri hám blokları menen baylanısqan halda ámelge asırılıwı múmkin.
Informaciya ma`nisin qanday anıqlaw, ólshew múmkin? Keling, RL Stivensonning " Ǵáziyne atawı" ni eslaylik. Ol erda qaraqshılar ko'milgan ǵáziynelerge barıw ushın turaqlı túrde Flintning qaǵazların, kartasın, yaǵnıy. hújjetlestirilgen maǵlıwmatlar. Keri jaǵdayda, maqsetke erisiw ushın girewgirlar yamasa pútkil aralni qazib alıwları, yamasa qazıw jayın anıqlaw ushın tosınarlı qıdırıw arqalı háreket etiwleri kerek edi.
Basqa tárepden, karta waqıt hám pulni sezilerli dárejede tejewge múmkinshilik berdi. Sonday etip, hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardıń ma`nisi maqsetke jaqınlasıw dárejesi yamasa menen ólsheniwi múmkin birdey muǵdarda saqlanǵan resurslar. Menejmentte informaciyanıń ma`nisi nátiyjege, maqsetke erisiw dárejesine tásir dárejesi menen belgilenedi.
Óz gezeginde, informaciya natiyjeliligi qısqa yamasa uzaq múddetli bolıwı múmkin, materiallıq yamasa ruwxıy hám etikalıq ólshewlerge ıyelewi múmkin. Dezinformatsiya da qımbatlı bolıwı múmkin, lekin tek onıń deregi ushın. Qarıydar ushın dezinformatsiya unamsız bahaǵa iye, sebebi ol dáslepki uǵımsızlıqtı kúshaytadı, maqsetke erisiw múmkinshiligın pasaytiradi.
Hújjetlengen maǵlıwmatlardıń zárúrli xarakteristikası - bul tolıqlıǵı, ádetde talap etiletuǵın hám alınǵan maǵlıwmatlardıń optimal teń salmaqlılıqı retinde xarakterlenedi. Onıń tiykarında qabıl etilgen basqarıw yamasa basqa qararlardıń sapası maǵlıwmatlardıń tolıqlıǵına baylanıslı. Sonı atap ótiw kerek, hújjetlestirilgen maǵlıwmatlar hesh qashan tolıq bolmaydı, sebebi bul múmkin emes biz gúwa hám qatnasıwshılar bolǵan waqıyalardı da materiallıq quralda belgilew. Bunnan tısqarı, ótken zaman haqqında tolıq maǵlıwmatqa ıyelew múmkin emes dáwirler. Sol sebepli mudamı tek maǵlıwmatlardıń tolıqlıǵı dárejesi haqqında sóylew múmkin. Informaciyanıń tolıqlıǵı hám artıqsha bolıwı ortasında farqni ajıratıw kerek. Artıqsha maǵlıwma tákirarlanatuǵın, tákirarlanatuǵın maǵlıwmatlar. Bul qarıydardıń waqtın aladı hám basqarıw natiyjeliligine unamsız tásir etedi. Xabarlarǵa kóre, ortasha, tutınıw qılıw ushın mólsherlengen maǵlıwmatlardıń ulıwma kóleminiń shama menen úshten bir bólegi túrli dárejedegi basqarıw birlikleri. Esap -kitaplarǵa kóre, ortasha 60% ilimiy hám basqarıw hújjetler qarıydar tárepinen tolıq o'qilishi shárt emes. Bunnan tısqarı, eger ol dama zattı o'qisa, professional wazıypaların orınlaw ushın hámme zattı oqıwǵa waqıt tapolmaydi. Biraq, maǵlıwmatlardıń artıqsha bolıwı menen baylanıslı jaǵday ápiwayı emes, bir qarawda kórinisi múmkin. Bir qatar jaǵdaylarda artıqsha maǵlıwmat hátte paydalı ekenligi anıqlandi. Bunnan tısqarı, bosatıw zárúrshiligi evolyutsion rawajlanıw menen tastıyıqlanǵan. Atap aytqanda, ámeldegi álippeler hám tiller artıqsha. Mısalı, orıs tilinde bosatıw 40%, frantsuz tilinde 55%. Qandayda bir artıqsha bolmasa, adam uzaq waqıt dawamında maǵlıwmattı qabıl ete almaydı. Bul odan turaqlı túrde dıqqattı talap etedi, bul bolsa tez sharshawǵa hám aqıl etiw qábiletin joytıwına alıp keledi. Maǵlıwmat paydalı yamasa paydasız bolıwı múmkin. Informaciyanıń paydalılıǵı onıń taǵı bir ózgesheligi bolıp tabıladı. Paydalılıq belgili belgili sharayatlarda maǵlıwmat ma`nisinen basqa zat emes. Payda hám paydasızlik túsinikleri arasındaǵı shegara salıstırmalı, sub'ektiv bolıp tabıladı, sol sebepli biz tek maǵlıwmattı jańalaw processinde anıqlanatuǵın payda dárejesi haqqında sóylewimiz múmkin. Informaciyanıń isenimliligi tolıqlıǵı menen baylanıslı. Bul dárejeni sáwlelendiredi informaciyanı anıqlaw hám uzatıw processinde ob'ektivlik. Tolıqlıqtıń asıwı menen isenimlilik kúshayadi. Biraq, bul tek maǵlıwmatlardıń hádden tıs kópligi payda bo'lgunga shekem júz boladı, bul endi onıń isenimliligi dárejesine tásir etpeydi. Isenimlilik maǵlıwmat deregine, birinshi náwbette onıń dárejesine baylanıslı informaciyanı jıynaw, qayta islew, qayta islew processinde sub'ektivlikdan kepillik. Hújjet shaxs tárepinen jaratılǵanlıǵı sebepli, odaǵı maǵlıwmatlar mudami sub'ektiv bolıp tabıladı. Bunday halda, biz hújjet degi qandayda bir anıq waqıyalar, faktlar, hádiyseler haqqında emes, bálki birinshi náwbette olardı tańlaw, tártipke salıw, analiz qılıw, aytıw haqqında soylesemiz. Hár bir ayriqsha hújjet ózine tiyisli, sub'ektivlikning úlken yamasa kishi dárejesi.
Informaciyanıń isenimliligi mashqalası kóbinese onıń kózkóreki aynıwı - dezinformatsiya menen baylanıslı (jalǵanlastırıw ). Bul bila turıp ótirik yamasa tolıqsız maǵlıwmatlardı usınıwda, hár qanday faktlarni kózkóreki buzib aytıwda ańlatılıwı múmkin. Sonday etip, isenimlilik hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardıń hár qanday maǵlıwmatınan berli eń zárúrli qásiyetlerinen biri bolıp tabıladı iyiwler basqarıw qararları sapasına unamsız tásir kórsetiwi múmkin.
Waqıt ótiwi menen maǵlıwmatlar, hátte eń paydalı zatlar da eskiradi. Sol sebepli onıń eń zárúrli ózgesheligi jańalıq bolıp tabıladı. Birpara avtorlar (G. G. Vorobiev) ádetde buǵan ishonadilar maǵlıwmat hújjet degi zat emes, bálki kitaptan, hújjetten alınǵan jańa zat bolıp tabıladı. Jańalıq túsinigi de salıstırmalı bolıp tabıladı. Tap sol maǵlıwmatlar, operatsion ortalıqta jańalıǵın joǵatıp, ótken waqıyalardı qayta qayta tiklewde jańa bolıp shıǵıwı múmkin, yaǵnıy. tariyxıy derek retinde hújjettiń funktsiyasın ámelge asırıw processinde. Informaciyanıń aktuallıǵı jańalıq menen baylanıslı, yaǵnıy. onıń qábileti qarıydardıń mútajliklerin waqıtında qandırıw. Hújjetlengen maǵlıwmatlardıń qásiyetlerinen biri bul onıń bar ekenligi, yaǵnıy. qarıydar tárepinen qabıllaw múmkinshiligi.
Qawipsizlik - bul hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardıń ruxsatsız kirisiw hám ózgertiw, basqa shaxslar tárepinen aynıwınıń múmkin emesligin xarakteristikalaytuǵın ózgeshelik bolıp tabıladı.
Informaciyanıń taǵı bir ózgesheligi onıń ergonomikasi bolıp tabıladı, yaǵnıy. belgili bir qarıydar ushın maǵlıwmat forması yamasa kóleminiń maqul túsetuǵınlıǵı. Hám aqır-aqıbetde, hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardıń zárúrli ózgesheligi onıń etarli ekenligi bolıp tabıladı. (anıqlıq ), yaǵnıy. hújjette sawlelengen faktlar, hádiyseler, kórsetkishlerdiń ob'ekt yamasa hádiysediń ózine, sonıń menen birge anıq hújjettiń wazıypasına muwapıqlıǵı. Kórinisinden, biz tek etarlilik dárejesi haqqında sóylesiwimiz múmkin, sebebi hár qanday maǵlıwmatda uǵımsızlıq elementi, ásirese keleshek haqqındaǵı maǵlıwmatlar (jobalar, prognozlar ) bar. Sırtqı tárepden tısqarı, hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardıń ishki qásiyetleri de bar. Olar óz ańlatpasın informaciya kóleminde, onıń ishki dúziliwinde, dúzilisinde tabadı.
2. Hujjetler tuwrısındaǵı maǵlıwmat dárejeleri
Informaciyanıń eń zárúrli ishki qásiyetlerinen biri bul kólem bolıp, onı muǵdarlıq túrde ólshewge múmkinshilik beredi.
Hújjetdegi maǵlıwmat muǵdarın qanday esaplawıńız múmkin? Bul sorawǵa juwap beriwge urınıwdan aldın, eki dáslepki pikirdi aytıp ótiw kerek. Birinshiden, házirgi waqıtta joq ekenligin tán alıw kerek maǵlıwmat muǵdarın ólshew ushın universal ólshew. Arnawlı bir jaǵdayda tiyisli qarıydar ushın mólsherlengen belgili bir hújjet degi maǵlıwmatlardı xarakteristikalaytuǵın tek shártli sharalar bar. Ekinshiden, hár qanday hújjet kóp basqıshlı hár bir dárejediń ayriqsha bolǵan informaciya sisteması muǵdarlıq parametrler. Fizikalıq dáreje, sintaktik (belgi), semantik (zárúrli), sistemalı, jasırın hám basqalar bar. Informaciya kólemin anıqlaw ushın siz eń dáslep paydalanıwıńız kerek ulıwma ilimiy ólshew usılı. Sebebi hújjetlestirilgen maǵlıwmatlar mudamı da qandayda bir materiallıq tasıwshında ámeldegi bolıp, birinshi bolıp, ulıwma alǵanda fizikalıq dáreje onıń muǵdarı haqqında túsinik beriwi múmkin, yaǵnıy. informaciya iyelegen tábiy (fizikalıq ) kólem. Sonday etip, qaǵaz hújjetlerdiń dáslepki ideyasın olardı kilogramm, kubometr menen ólshew, sonıń menen birge saqlaw birligi (fayllar ) sanı hám hátte arxivlardaǵı kiyim shkafılar uzınlıǵı boyınsha alıw múmkin. Audiovizual hám mashinada oqılatuǵın hújjetler ushın plyonka yamasa magnit lenta uzınlıǵı sıyaqlı ólshew birlikleri metr, fotografik kadrlar, videotasvirlar, magnit yamasa optikalıq disklar hám basqalar sanı. Jazba hújjetlerdiń informaciya kólemi baspa betlerde, shártli baspa betlerde, buxgalteriya esabı hám basılıwında hám avtor betalarida ańlatılıwı múmkin, usınıń menen sintaktik (belgi) dárejesine ótiledi. Baspadan shıǵarılǵan bet bir baspa baspa bolıp tabıladı 60 ólshem degi qaǵazdıń qaptal tárepi? 90 sm. Dástúriy baspa betlerde basqa format daǵı qaǵazǵa baspalar (mısalı, 70 x90 sm hám basqalar ) arnawlı koefficiyent arqalı esaplanadı. Dizimnen ótiw beti, sonıń menen birge avtor beti sózler arasındaǵı boslıqlardı yamasa 3000 sm¦ grafik materiallardı (illyustratsiyalar, kartalar hám basqalardı ) óz ishine alǵan 40 mıń baspa belgine teń.
Informatika páninde informaciyalar muǵdarı bunday ólshem birligi járdeminde bıyt (hár qanday maǵlıwmattı kodlaw ushın isletiletuǵın ekilik nomer) járdeminde anıqlanadı. Segiz bıyt 1 báyit; 1 kilobayt (KB) = 1024 báyit; 1 megabayt (MB) = 1024 KB = 1048576 báyit; 1 gigabayt (GB) = shama menen 1 milliard báyit.
Usınıń menen birge, hújjettiń fizikalıq kólemi, sonıń menen birge odaǵı belgiler sanı, yaǵnıy. sintaktik dárejedegi maǵlıwmatlardıń haqıyqıy muǵdarı haqqında túsinik bermang hújjet. Bul haqıyqıy sannı esaplaw júdá qıyın. Birpara avtorlar ádetde bunday esaplawdı múmkinshiliksiz dep esaplawları biykarǵa emes. Eń kóp qıdırıp atırman hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardıń haqıyqıy muǵdarın ólshewdiń nátiyjeli usılları hár qıylı túsiniklerden paydalanǵan halda túrli jollar menen usınıs etiledi. Atap aytqanda, birpara izertlewshilerdiń (B. V. Biryukov, G. G. Vorobiev) tezaurus dep atalatuǵın jantasıwdı usınıwadı.
Hár qanday maǵlıwmat kólemi (kitapda, gazetada, rásmiy hújjet hám basqalar ), informaciya kólemi túsinigi kiritilgen. Arnawlı bir qarıydar tárepinen shıǵarılǵan maǵlıwmatlardıń haqıyqıy muǵdarı hújjettiń informaciya mazmunı túsinigi menen belgilenedi.
Arnawlı bir informaciya sistemasındaǵı barlıq maǵlıwmatlardıń mazmunı " tezaurus" dep ataladı (grekshe " thesauros" - rezerv). " Informaciya quramı kózqarasınan hár bir xabardıń tezaurusi úsh bólekke bólinedi: 1) tiykarǵı informaciya quramı - ne beriledi hám ne alınadı ; 2) informaciya quramınıń joǵalıp ketiwi - berilgen, biraq alınbaǵan zat ideyasızlik, hawlıqpalıq, til yamasa temanı bilmew sebepli; 3) paydasız maǵlıwmatlar - informaciya shawqımı ".
Informaciya alıwshınıń (qabıl etiwshiniń) da ayriqsha tezaurusi bar, ol hújjet avtorınıń tezaurusidan parıq etedi, lekin ol úsh bólekke bólinedi: 1) tiykarǵı informaciya mazmunı - ne beriledi hám ne alınadı ; 2) ápiwayı assotsiativ informatsionlik - avtor bermegen, lekin názerde tutqan hám beriwdi qaratǵan hám qabıl etiwshiniń ózi sebepli onı ajıratıp alıw múmkinshiligi bar. ilmiy tájriybe; 3) quramalı assotsiativ informaciya quramı - avtor bermegen, beriwdi niyet etpegen, lekin qabıl etiwshinen ajıratıp alınǵan zat. Aytqansha, ilimiy izertlewlerdiń nátiyjeli rawajlanıwın assotsiativ informaciya quramısız oyda sawlelendiriw etip bolmaydı, sebebi insan iskerliginiń basqa kóplegen tarawlarında dóretiwshilik process ulıwma múmkinshiliksiz bolıp tabıladı. Informaciya quramın cifrlı bahalaw eki anıqlawshı dizimin dúziw arqalı ámelge asıriladı (anglichan " descry" den - teńib alıw ushın ), yaǵnıy. semantik júkti kóteretuǵın hám kóbinese gilt sózler dep atalatuǵın mazmunli sózler yamasa sóz dizbegiler. Basında dizimde hújjettiń barlıq xarakteristikalovchilari, ekinshisinde qabıl etiwshiniń, qabıl etiwshiniń xarakteristikalovchilari bar. Eki dizimde de tákirarlanǵan identifikatorlar sanı informaciya quramınıń kórsetkishi bolıp xızmet etedi. Informaciya quramınıń informaciya múmkinshiliklerine qatnası informaciya dep ataladı hújjettiń qısıqlıǵı. Informaciya qısıqlıǵı, qaǵıyda jol menende, birden kem, sebebi hár bir hújjet belgili muǵdarda kereksiz maǵlıwmatlardı óz ishine aladı bul qarıydar ushın. Hújjettiń informaciya kólemi hám mazmunı kóplegen faktorlarǵa baylanıslı : tilge, usılǵa (tekst hújjetlerinde), dúzılıwǵa, rásmiylestiriw dárejesine hám basqalarǵa. Informaciyanıń eń zárúrli ishki qásiyetlerinen biri bul onı shólkemlestiriw, dúzilisi. Ishki shólkemlestiriw usılına kóre maǵlıwmattı eki gruppaǵa bolıw múmkin:
1. logikalıq jaqtan tártipsiz maǵlıwmatlar kompleksi (maǵlıwmatlar );
2. logikalıq jaqtan tártiplengen maǵlıwmatlar kompleksi.
Mısalı, baplar, bólimler, abzaclarǵa bólingen bul oqıw qollanbası jazıwlardı basqarıw salasındaǵı ámeldegi tiykarǵı maǵlıwmatlardı logikalıq tártipke salıwǵa urınıw bolıp tabıladı. Hár qanday hújjetlestirilgen maǵlıwmattı ishki shólkemlestiriw dárejesin asırıw onıń aqılın jaqsılaydı, qarıydardıń waqtın tejeydi hám qararlardıń natiyjeliligine tásir etedi. Sonday etip, hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardıń informaciya qásiyetlerin úyreniw, Eger bir qarawda bul hújjetli basqarıwdı qollap-quwatlaw ámeliyatınan talay jıraq sonda da, tiykarınan bul ámeliyat menen bekkem baylanıslı. Kórip shıǵılǵan teoriyalıq máseleler hújjetler menen islewdiń kóplegen basqıshlarında esapqa alınıwı kerek: birlestirilgen tekstlerden paydalanilganda; jılda informaciyanı minimallastırıw procesi yamasa kerisinshe, kerek bolsa, onıń artıqsha muǵdarın ortasha kózaba jaratıw ; informaciyanı analiz qılıw, sın kózqarastan bahalaw waqtında hám t.b. Basqasha etip aytatuǵın bolsaq, hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardıń qásiyetleri anıq hújjetler menen tikkeley islew processinde, olardı jaratılıwınan baslap arxivnı saqlawǵa hám tariyxıy derekler retinde paydalanıwǵa shekem ámelge asıriladı.
3. Qıdırıw hám translyatsiya máseleleri
HUJJETLENGEN MA'LUMOT
Hújjetlengen maǵlıwmatlardıń eń zárúrli qásiyetleri, qashannan berli aytıp ótilgeni sıyaqlı, aktuallıǵı, bar ekenligi, tolıqlıǵı hám jańalıǵı. Bul ayrıqshalıqlar menen tuwrıdan-tuwrı maǵlıwmat uzatıw jalǵanǵan, yaǵnıy. hújjettiń tiykarǵı funktsiyalarınan birin ámelge asırıw - kommunikativ. Haqıyqat sonda, hújjetlestirilgen maǵlıwmat derlik kelip shıqqan orında hám jaratılıw waqtında isletilmaydi. Bunnan tısqarı, maǵlıwmat ulıwma yamasa substansiya retinde de, mámlekettiń wazıypası retinde de joq. Ol haqıyqıy tek túrli basqıshlardan ibarat process retinde ob'ektiv bolıp tabıladı. Bul processda kerekli maǵlıwmatlardı qıdırıw hám toplaw zárúrli rol oynaydı. Óz gezeginde, hújjetlestirilgen maǵlıwmattı qıdırıw onıń kosmosda (kóp derekler boylap ) hám waqıtında tarqalıwı mashqalası menen bekkem baylanıslı. Bul mashqala insan iskerliginiń túrli tarawlarında : ilim salasında, menejmentte, tálimde hám basqalarda júdá aktual bolıp tabıladı. Birpara xabarlarǵa kóre, islep shıǵıwshı yamasa izertlewshi jumıs waqtıniń shama menen yarımın kerekli maǵlıwmatlardı izlewge sarplaydı. Izlew algoritmı izbe-iz kirisiwden ibarat derekler. Biraq, kerekli maǵlıwmatlar hár túrlı derekler boyınsha asa tegis emes tarqalǵan (tarqaq ). Sol sebepli kerekli maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan barlıq dereklerdi ápiwayı dizimge alıw waqıt hám pulni paydasız jumsawǵa alıp keliwi múmkin. Usı waqıtta, maǵlıwmatlardıń tarqalıwınıń belgili bir naǵısları bar eken. Bul jaǵdayǵa birinshilerden bolıp anglichan tili itibar qaratdı bibliograf S. K. Bredford (1878-1948). Ol keyinirek klassik bolıp qalǵan maǵlıwmattı tarqatıw modelin usınıs etdi:
" Eger ilimiy jurnallar,- dep jazǵan S. K. Bredford,- eger bul másele boyınsha maqalalardıń jemisdorligi azayıp baratuǵın tártipte jaylastırılǵan bolsa, olardı bul baspaǵa arnalǵan udayı tákirarlanatuǵın baspalardıń tiykarǵı bólegine hám bir neshe jurnallarǵa ajıratıw múmkin. Yadro menen birdey muǵdardaǵı maqalalardı óz ishine alǵan gruppalar yamasa zonalar, qashanda yadro hám keyingi zonalardaǵı udayı tákirarlanatuǵın baspalar sanı 1: n: n2 boladı. " Basqasha aytqanda, maqalalar sanı daǵı arifmetik progresiyaning kóbeyiwi hár qanday másele boyınsha maǵlıwmat bunday maqalalar menen derekler (bul halda jurnallar ) dızbekiniń eksponent túrde kóbeyiwine alıp keledi. Sonday etip, bul modelge muwapıq, maǵlıwmatlardıń tolıqlıǵı asadı. Onı tabıwda barǵan sayın artıp baratırǵan qıyınshılıqlar menen tikkeley baylanıslı. Waqıtında tarqalǵan hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardı izlew de úlken qıyınshılıqlardı keltirip shıǵaradı.
Bunday halda, onıń qarmaq faktorın esapqa alıw kerek, bul kóp jaǵdaylarǵa baylanıslı. Qarmaq barǵan sayın kóbirek tolıq, anıq, isenimli maǵlıwmattı óz ishine alǵan jańa hújjetler hám jańa derekler barǵan sayın kóbeyip baratırǵanında kórinetuǵın boladı. Sol sebepli waqıt hám resursların tejew ushın aldın bul dereklerge shaqırıq qılıw oqlanadi.
Waqıtında tarqalǵan maǵlıwmatlardı izlew mashqalası ilimiy hújjetlerge salıstırǵanda eń joqarı dárejede islep shıǵılǵan. Sonday etip, 1960 jılda ilimpazlar R. Barton hám R. Kebler olar belgili bir waqıt aralıǵinda eń úlken jámiyetlik áhmiyetine iye maǵlıwmatlar tóplanǵan úlgin aldılar. Ushın ilimiy hújjetler, bul interval social sistemada ilimiy ideyalardı qáliplestiriwdiń yarım dáwirine teń, yaǵnıy. shama menen 19 jasda. Álbette, qarmaq dárejesi belgili bir pánge, onıń anıq tarawına, ilimiy tárepten baylanıslı kórsetpeler. Basqarıw salasında hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardıń ǵarrıyishi da júz boladı hám, qaǵıyda jol menende, joqarı dárejede, bul basqarıwdıń ayriqsha tarawına - basqarıw, ekonomikalıq hám basqalarǵa baylanıslı. Bulardıń barlıǵı hújjetler menen ámeliy ishda esapqa alınıwı kerek. Waqıt hám mákanda hújjetlestirilgen maǵlıwmattı uzatıw tábiy yamasa jasalma túrde jaratılǵan kanallar hám qurallar járdeminde ámelge asıriladı. Insaniyat jámiyeti rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında maǵlıwmattı uzatıw, bul maǵlıwmatqa iye bolǵan sub'ektten ele ajratilmagan halda, bilim formasında ámelge asırıldı. Túp bilimler bankleri hám bilimlerdi uzatıw kanallarınıń rolin ǵarrı adamlar oynawǵan, yaǵnıy. eń tájiriybeli, dono adamlar.
Jazıw payda bolıwı menen maǵlıwmatlar materiallıq quralda belgilengenler etiledi, yaǵnıy. onı temadan ajıratıw, bul maǵlıwmattı uzatıwǵa hám saqlawǵa múmkinshilik berdi. Hám 19 -ásirdiń ortalarından baslap maǵlıwmatlar qashannan berli jazılǵan materiallıq ortalıqtan ajralıp turıwı hám signal formasında ámeldegi bolıwı múmkin edi, yaǵnıy. modulyatsiya etilgen fizikalıq process. Usınıń menen birge, hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardı uzatıw processinde onıń qarmaqtasın hám nátiyjede bahanıń tómenlewine alıp keletuǵın keshigiwler bar. Kóbinese, bunday keshigiwler " disklar" de (arxivlar, kompyuterdi saqlaw apparatları ), sonıń menen birge " baylanıs kanallarıda" (radiokanallar, pochta baylanısı bólimleri hám basqalar ). Kóbinese keshigiw jasalma bolıp tabıladı - sarplanǵan waqıt ornına tómenlew qátelik múmkinshiligın alıw ushın, yaǵnıy. maǵlıwmatlardı qayta tekseriw arqalı isenimliligi. Sonday etip, belgili bir artıqsha artıqsha payda boladı, aqıldıń tolıqlıǵın kepillik beriw. Soǵan qaramay, artıqsha zat ańsatǵana hádden tıs artıqsha zatqa aylanıwı múmkinligin esten shıǵarmaw kerek, sebebi tez-tez tákirarlanatuǵın maǵlıwmat qabıl etińmeydi yamasa oǵan salıstırǵanda unamsız psixologiyalıq munasábet de rawajlanadı. (" Tákirarlaw - bul úyreniwdiń onasi", biraq belgili bir shegaraǵa shekem). Basqarıw hújjetlerinde artıqsha informaciya menejerlerden waqıt talap etedi hám basqarıw natiyjeliligin pasaytiradi.
4. MA'LUMAT BARRIERLERI
Waqıt hám mákanda hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardıń háreketi derek hám qabıl etiwshiniń bar ekenligin shama etedi. Eger olar ortasında informaciya zorıǵıwı payda bolsa, ol jaǵdayda informaciya (hújjetli) aǵıs payda boladı. Biraq, bul halda informaciya dárekleri hám qabıl etiwshi ortasında informaciya tosıqları payda bolıwı múmkin, bul bolsa informaciya processleriniń maqul túsetuǵın aǵımın aldın aladı.
Informaciya tosıqları qanday? Olardı qanday klassifikaciyalaw múmkin?
Eń ulıwma formada informaciya tosıqları ob'ektiv bólinedi, yaǵnıy. shaxstan ǵárezsiz túrde payda bolatuǵın hám ámeldegi bolǵan hám sub'ektiv. Óz gezeginde, ekinshisin tómendegilerge bolıw múmkin:
a) derek tárepinen jaratılǵan tosıqlar hám
b) informaciyanı qabıl etiwshinen kelip shıǵıs tosıqlar.
Izertlew ádebiyatlarında ádetde o'nga yamasa odan artıq maǵlıwmat tosıqları anıqlanadı. Olardıń eń áhmiyetlileri:
1. Mekansal (geografiyalıq ) tosıqlar. Olar kosmosda bir-birinen maǵlıwmat deregin hám qabıl etiwshin alıp taslaw sebepli payda boladı.
2. Waqtınshalıq (tariyxıy ) tosıqlar. Olar waqıtında maǵlıwmat deregin hám adresin ajıratıw menen baylanıslı. Usınıń menen birge, bul aralıq qanshellilik úlken bolsa, informaciya to'sig'i sonshalıq áhmiyetli boladı hám qıyınlaw boladı, qaǵıyda jol menende, onı engib shıǵadı.
3. Mámleket hám siyasiy tosıqlar - Jer júzinde shegaraları menen ajralıp turatuǵın hám hár qıylı siyasiy rejimlerge iye bolǵan bir yarım júzden artıq ǵárezsiz mámleketlikler bar ekenligi sebepli birden-bir dúnya informaciya mákanınıń qáliplesiwine tosqınlıq etedi; informaciya hám hújjetler processlerin túrli jollar menen tártipke soluvchi túrli nızamlar.
4. Qawipsizlik tosıqları - hújjetlestirilgen maǵlıwmatlarǵa kirisiwdi sheklew. Mámleket sırların óz ishine alǵan yamasa jasırın ózgeshelikke iye bolǵan birpara maǵlıwmatlar ulıwma qarıydar ushın ashıq bolmaytuǵın bolıp shıǵadı.
5. Mekemelik hám byurokratik tosıqlar. Olar basqarıw hám ózin ózi basqarıw sistemasınıń keńeytirilgen, ierarxik dúzilisi (sonday-aq mámleket, jergilikli, intrafirma hám basqalar ) menen baylanıslı bolıp, olar hújjetler jolin uzaytıradı, sonday-aq mámleket, qala hám basqa xızmetkerlerdiń kepillikleri etarli emesligi yamasa shalaǵayǵı sebepli.
6. Ekonomikalıq tosıqlar - joq ekenligi menen baylanıslı yamasa informaciyanı islep shıǵarıw, uzatıw, tutınıw qılıw ushın finanslıq resurslarınıń etiwmasligi.
7. Texnikalıq tosıqlar - informaciya processlerin optimallastırıw ushın zárúr bolǵan úskeneler, sonıń menen birge apparat, programmalıq támiynat hám basqalar etiwmasligi yamasa texnikalıq tárepten uyqas kelmewi sebepli payda boladı.
8. Semantik (terminologik) tosıqlar - sózler, atamalar, belgilerdiń hár qıylı adamları tárepinen hár qıylı aytılıwı nátiyjesinde payda boladı. Atap aytqanda, geyde hár qıylı túsinikler ol yamasa bul atamalarǵa tiyisli bolıp tabıladı, túsiniklerge hár qıylı tariypler beriledi.
9. Til (milliy-lingvistik) tosıqları - tillerdi bilmew yamasa jaman biliw sebepli. Usı waqıtta, qánigelerdiń pikirine kóre, Jer júzindegi adamlar gápiradigan 3000 ge jaqın hár qıylı tiller bar.
10. Ideologiyalıq tosıqlar - átirap daǵı haqıyqatlıq, hár qıylı dinler hám t.b. larga salıstırǵanda hár qıylı qarawlar sistemasınıń bar ekenligi sebepli shaxslar yamasa social gruppalar ortasında payda boladı. Ideologiyalıq tosıqlar ótkir social qarama-qarsılıqlardıń sebebi bolıwı múmkin (hám bir neshe márte).
11. Psixologiyalıq tosıqlar - belgili bir adam tárepinen maǵlıwmattı qabıllawdıń ayriqsha qásiyetleri, onıń yadınıń ayriqsha qásiyetleri menen baylanıslı ; insan ózliginiń qásiyetleri menen, insan xarakteriniń qásiyetleri menen (izolyatsiya, uyalshaqlıq hám basqalar ); belgili bir waqıttaǵı adamdıń psixologiyalıq jaǵdayı menen (charchoq, jaman keyip); aqır-aqıbetde, insannıń psixofizik múmkinshilikleri menen.
Birpara avtorlar tereńlik tosıqları hám keńlik tosıqları dep ataladı. Tereńliktegi tosıqlar qabıl etiwshiniń (qarıydardıń ) bilimleri etarli emesligi menen baylanıslı tarawdaǵı maǵlıwmatlar yamasa hújjetlestirilgen maǵlıwmatlar arnalǵan baspa daǵı maǵlıwmatlar. Basqa tárepden, keńliktegi tosıqlar júdá tar kepillik sebepli júzege keledi keńlew, ulıwma xarakter degi maǵlıwmatlardı aqıl eta almaytuǵın maǵlıwmattı qabıl etiwshi.
Hújjetler menen islew tekǵana informaciya tosıqların biliwdi, bálki olardı saplastırıwdıń múmkin bolǵan usılların da talap etedi. Kóplegen tosqınlıqlardı tabıslı engib ótiw menen baylanıslı zamanagóy informaciya texnologiyalarınan paydalanǵan halda ilimiy-texnikalıq rawajlanıw. Sonday etip, Internet tarmaǵı járdeminde keńislikdegi tosıqlar nátiyjeli tárzde engib shigılıp atır ; til - tálim mákemelerinde tillerdi tayarlaw hám qayta tayarlaw sistemasın jetilistiriw nátiyjesinde, sonıń menen birge tekstlerdi túrli tillerge awdarmalaw ushın tiyisli kompyuter programmaların islep shıǵıw hám olardan paydalanıw ; semantik - hár túrlı sózliklerdi jaratıw hám bir qatar atamalar hám tariyplerdi standartlastırıw hám basqalar. Usınıń menen birge, este tutıw kerek, informaciya tosıqları tiykarınan emes
hesh bolmaǵanda jaqın keleshekte pútkilley joq etiliwi yamasa tolıq jónge salıw etiliwi múmkin. Onıń ushın tosıq birinshi náwbette insannıń ózi. Sonday eken, zamanagóy insannıń psixofizik múmkinshilikleriniń shegaraları bar maǵlıwmattı qabıllaw. Insan intensivligi 100 bıyt / s den aspaytuǵın informaciya aǵısların qabıllawı hám qayta islewine ılayıq. Eger bul aǵıslardıń intensivligi ruxsat etilgen bahadan asıp ketken bolsa, ol halda adamdıń ótkezgishligi kiretuǵın maǵlıwmatlardıń aqıl etiliwi tolıq toqtatilguncha azayadı. Atap aytqanda, til tosıqların engish ushın kerekli nátiyjelerdi bermang jasalma xalıq aralıq tillerden paydalanıwǵa urınıslar. Búgingi kunga shekem 300 ge jaqın sonday tiller usınıs etilgen. Olardan eń keń tarqalǵanı - " esperanto" ingliz hám basqa bir qatar german tillerinen alınǵan.
Romantik tiller hám 1887 jılda polyus Lyudvig Zamenhof tárepinen oylap tabıw etilgen. Biraq, bul til, hátte eń optimistik shamalarǵa kóre, dúnyada 3 millionnan artıq adam sóylemeydi.