1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

Optikalıq (lazerli) diskler. Málimleme perspektivalı túrleri
Hújjetlengen maǵlıwmatlardıń materiallıq tasıwshıların rawajlanıwı ulıwma alǵanda, joqarı shıdamlılıq, tasıwshınıń minimal fizikalıq ólshemleri menen úlken informaciya kólemi menen ob'ektlerdi turaqlı izlew jolınan baradı. 1980-jıllardan baslap optikalıq (lazer) diskler keń tarqaldı. Bul lazer nurları járdeminde maǵlıwmatlardı jazıw hám kóbeytiw ushın mólsherlengen plastik yamasa alyuminiy diskler.
Birinshi ret úy-jumısları maqsetleri ushın dawıslı programmalardıń optikalıq jazılıwı 1982 jılda Sony hám Flibs tárepinen CD (Compact Disc) qısqartpası menen belgilenetuǵın lazerli CD pleerlarda ámelge asırıldı. 1980-jıllardıń ortalarında CD-ROM (ıqsham disk - tek oqıw ushın yad) jaratıldı. 1995 jıldan beri qayta jazılatuǵın optikalıq kompakt -disklerden paydalanıla baslandı: CD-R (CD jazıp alınatuǵın) hám CD-E (CD óshiriletuǵın).
Optikalıq diskler ádette polikarbonat yamasa ıssılıq penen qayta islengen shıyshe tiykarına iye. Optikalıq disklerdiń jumısshı qatlamı kem eriytuǵın metallar (tellur) yamasa eritpeler (tellur-selen, teluriy-uglerod, tellur-seleniy-qorǵasın hám basqalar), organikalıq boyawlardıń eń juqa plyonkaları formasında tayarlanadı. Optikalıq disklerdiń informaciya maydanı shıdamlı ashıq plastik (polikarbonat) millimetrli qatlam menen oralǵan. Optikalıq disklerde jazıp alıw hám qollanıw processinde signal konvertorınıń roli disktıń jumısshı qatlamına jóneltirilgen lazer nurları tárepinen diametri shama menen 1 mm bolǵan noqatqa aylanadı. Disk aynalǵanda lazer nurı disktıń ızınen baradı, onıń keńligi de 1 mkm ge jaqın. Nurni kishi jayǵa jóneltiriw qábileti diskta 1-3 mkm bolǵan belgiler payda etiw imkaniyatın beredi. Lazerlar (argon, geliy-kadmiy hám basqalar) jaqtılıq dáregi sıpatında qollanıladı. Nátiyjede, dizimge alıw tıǵızlıǵı magnit jazıw usılı menen támiyinlengen shegaradan úlkenlew bir neshe buyırtpa bolıp shıǵadı. Optikalıq disktıń informaciya kólemi 1 Gb (diskdıń diametri 130 mm) hám 2-4 Gb (diametri 300 mm) ge jetedi.
Magnit jazıw hám qollanıw usıllarınan ayrıqsha bolıp esaplanıp, optikalıq usıllar kontaktsiz bolıp tabıladı. Lazer nurları tasıwshınan 1 mm ge shekem bolǵan aralıqta ob'ektiv járdeminde diskke jóneltirilgen. Bul optikalıq diskka mexanik zıyan alıw múmkinshiligın derlik joq etedi¹⁰⁶. Lazer nurların jaqsı sáwlelendiriw ushın disklerdiń alyuminiy yamasa gúmis penen "ayna" qatlamı dep ataladı.
RW (Re Writeble) tipindegi magneto-optikalıq kompakt -diskler da maǵlıwmat tasıwshısı sıpatında keń qollanılǵan. Maǵlıwmatlar olarǵa bir waqtıniń ózinde lazer nurınan paydalanǵan halda magnit bası menen jazıladı. Lazer nurları disktaǵı noqattı isitadi hám elektromagnit bul noqattıń magnit baǵdarın ózgertiredi. Oqıw tómen quwatlı lazer nurları arqalı ámelge asıriladı.
1990-jıllardıń ekinshi yarımında jańa, júdá perspektivalı hújjetlestirilgen informaciya tasıwshılar payda boldı - úlken kólemli (17 Gbaytqa shekem) DVD-ROM, DVD-RAM, DVD-R sıyaqlı cifrlı universal video diskler DvD (Cifrlı kóp qırlı disk). Olardıń múmkinshiliklerin asırıw kishilew diametrli lazer nurlarınan paydalanıw menen bir qatarda eki qabatlı hám óz-ara jazıwlar menen baylanıslı.
Ámeliy texnologiyası boyınsha optikalıq, magneto-optikalıq hám cifrlı kompakt-diskler 3 tiykarǵı klasqa bólinedi:
1. turaqlı (óshirilbeytuǵın) maǵlıwmatlarǵa iye diskler (CD-ROM). Bular diametri 4, 72 "hám qalıńlıǵı 0, 05" bolǵan plastik kompakt -diskler. Olar fotosúwretti jazıp alıw qatlamı qollanılatuǵın túp shıyshe disk járdeminde tayarlanǵan. Bul qatlamda lazer jazıw sisteması tereńsheler sistemasın payda etedi (mikroskopik depressiyalar kórinisindegi belgiler), keyinirek olar tákirarlanǵan disk -nusqalarǵa ótkeriledi. Informaciyanı oqıw, sonıń menen birge, jeke kompyuterdiń optikalıq diskinde lazer nurları arqalı ámelge asırıladı. CD-ROMlar ádette 650 Mbayt kólemge iye hám cifrlı dawıslı programmalardı, kompyuter programmaların hám basqalardı jazıw ushın qollanıladı;
2. signallardı óshiriw múmkinshiligisiz bir retlik jazıp alıw hám kóp ret kóbeytiwge múmkinshilik beretuǵın diskler (CD-R; CD-WORM - Write-Once, Read-Many - bir ret jazǵan, kóp ret oqıǵan). Olar elektron arxivlar hám maǵlıwmatlar banklerinde, sırtqı kompyuterdi saqlaw apparatlarında qollanıladı. Olar ashıq materialdan tayarlanǵan jumısshı qatlam qollanılatuǵın bazanı sáwlelendiredi;
3. signallardı bir neshe jazıw, qollanıw hám óshiriwge múmkinshilik jaratıwshı qaytarılatuǵın optikalıq disklar (CD-RW; CD-E). Bul eń kóp qırlı drayvlar hám derlik barlıq programmalarda magnit qurallardı almastırıwı múmkin.
Olar bir ret jazılatuǵın disklarǵa uqsaydı, biraq fizikalıq dizimge alıw processleri qaytarılatuǵın jumısshı qatlamdı óz ishine aladı. Bunday disklardı islep shıǵarıw texnologiyası talay quramalı, sol sebepli olardıń bahası bir ret jazılatuǵın disklarǵa qaraǵanda qımbatlaw.
Házirgi waqıtta optikalıq (lazerli) disklar cifrlı belgilengen hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardıń eń isenimli material tasıwshısı esaplanadı. Usınıń menen birge, atomlar hám molekulalar menen isleytuǵın, nanotexnologiya dep atalatuǵın, onnan da ıqshamlı saqlaw quralların jaratıw boyınsha jumıslar alıp barılmaqta. Atomlardan jıynalǵan elementlerdiń qabarǵan jıynaw tıǵızlıǵı zamanagóy mikroelektronikadan mińlaǵan ret joqarı. Nátiyjede, bir nanotexnologiya kompakt -diskları mińlaǵan lazer disklarınıń ornın basa aladı¹⁰⁷.