1-tapsırma: Qaraqalpaqstan aymag`i’ a`yyemgi adamlar ma`kani’

A`mirabad ma`deniyati’: Bronza da`wirinin` son`g`i’ basqi’shi’nda Qaraqalpaqstan aymag`i’nda A`mirabad ma`deniyati’ qa`liplesedi (b.e. shekemgi IX-VIII a`sirler). A`mirabadlar, Tazabag`japlardi’n` da`stu`rin dawam etedi. Olardi’n` xojali’g`i’ kompleksli bolg`an, diyxanshi’li’q, sharwashi’li’q, bali’qshi’li’q ha`m o`nermentshilik penen shug`i’llanadi’. Turaq jaylardi’n` diywallari’n paqsadan sali’p, geyde jer to`lelerde de jasaydi’. Xojali’q buyi’mlari’n bronzadan isleydi. A`miabad ma`deniyati’na tiyisli esteliklerge: Bazar 1, Qawi’ndi’ 1, Ko`kshe 1, U`stritte Qaraqudi’q, Sulama h.t.b. kiredi.

Qaraqalpaqlar XV a`sirdin` ekinshi yariminan XVI a`sirdin` ekinshi yarimina deyin Nog`ay xanlig`inin` quraminda boladi. XV-XVI a`sirlerdin` arasinda Nog`aylar awqaminin` ishinde qaraqalpaqlardin` tili ha`m ma`deniyatinin` tiykarg`i belgileri qa`liplesedi. XVI a`sirdin` basinda Sheybani xan, Orta Aziyani jawlap aliwina baylanisli Sariqamis ha`m Uzboy boylarindag`i tu`rkmen, o`zbek, qazaq, qaraqalpaqlardin` ko`pshiligi ha`zirgi Qaraqalpaqstan jerine ko`ship kelip qon`islasqan. Sheybaniy xan da`wirinde Qipshaq sahrasinan qan`li, mang`it, katagan, kerder h.t.b. uriw ha`m qa`wim birikpeleri ko`ship keledi. Jergilikli xaliqlardin` etnikaliq quramina a`dewir 72 o`zgertedi. XVI a`sirden A`miwda`r`ya o`z bag`darin U`stirt tu`sliginen arqag`a o`zgertip, ha`zirgi ang`ari menen Aralg`a quyadi. Son`liqtan, Sarikamis, Uzboy boylarindag`i tu`rkmen, qaraqalpaq, o`zbek, qazaqlardin` ko`pshiligi ha`zirgi Qaraqalpaqstan jerine kelip qon`islasadi. 1985 jili Qon`irat qalasina jaqin ornalasqan ashamayli awilinin` turg`ini A`bdiraxman uli To`legen 92 jasta, aralli o`zbek, etnograflarg`a bizin` ata-babalarimiz bul jerge 10 ata bunnan burin (250 jil) U`stirt tu`sligindegi, Uysin, Qon`irat, Eliken, Jiydeli Baysin sha`ha`rinen suwsizliq na`tiyjesinle ko`ship kelgen. Qaraqalpaq qa`harman da`stani “Alpamista“g`i waqiya sol Jiydeli Baysinnan baslanadi. Alpamis o`zbek xalqinin` perzenti bo’lip ko`rinedi. Qon`irat qalasinin` tu`sliginde Jin`ishke arnasinin` boyinda jasag`an Qaniyaz uli Qabil ag`a, aralli o`zbek 1904 jili tuwilg`an, o`zinin` ata-babalarinin` bul jerge U`stirt tu`sligindegi Balkan tawinan bunnan 8 ata burin (200 jili burin) ko`ship kelgenin aytadi. Bul eki jasi u`lkenlerdin` ma`limlemeleri XVI a`sirdin` aqiri, XVII a`sirdin` baslarina tuwri keledi. Tumen atamasi orta a`sirlerde on min` degendi an`latadi. Mayqi biydi ol xaliqlar o`zlerinin` ata-babalari dep esaplaydi. Mayqi biy XIII a`sirde jasag`an. Tumen atamasi XVI a`sirdegi ha`r tu`rli qa`wimler birikpesi 92 o`zbek uriw ha`m qa`wimlerinin` birikpesine jaqin keledi. Olar Orta Aziya ha`m Qazaqstannin` ko`plegen jerlerinde XII-XVI a`sirlerde jasag`an tu`rkiy xaliqlari. Bular ha`r tu`rli jag`daylarg`a baylanisli ko`ship, qonip, aralasip jasag`an. Misali, 1723 jili Abulxayirxannin` Sirda`r`ya boyindag`i xaliqlarg`a topilip, ol jerdegi xaliqlardin` ko`pshiligin Orta Aziyag`a ko`ship ketiwge ma`jbu`rledi, son`liqtan Sirda`r`yali qaraqalpaqlar, aralli o`zbekler XVIII a`sirde Araldin` tu`sligine ko`ship kelip qon`islasadi. Bul jag`day jergilikli qaraqalpaq xalqinin` etnikaliq quramin ko`beytti. Sonin` menen birge qaraqalpaq etnosinin` bo`lekleniwi, ata-makaninan ko`shiwlerine ma`jbu`r qilg`an. Go`ne Urgenish ha`kimi Niyaz benen kelispewshilik bolip Go`ne Urgenishte jasap atirg`an qaraqalpaqlar 1670 jillari ko`shedi. Olar da`slep Aqmeshit, onnan Tu`rkistan qalasina, onnan Shimkent, Tashkent, Chinaz, Jizzaq keyin Zarafshan jag`larina (1770-1840 jj.) kelip qon`islasqan. Olardin` tilinde, da`stu`rlerinde aziraq o`zgerisler bolg`anlig`i menen sanasinda uriw ha`m o`z etnos atamasin saqlap subetnos tu`rinde jasag`an. Diyxanshiliq, o`nermentshilik penen shug`illang`an. Sondayaq, ol ko`shken qaraqalpaqlardin` o`z ata-ma`kanina qaytip ko`ship kelgenligin ko`rsetedi. Bul misallardan etnos bir tutas jerde jasap, bir tilde so`ylep, etnikaliq birlikte boliwi sha`rt emesligi ko`rinedi. Olardin` bir etnonimde, o`z-ara birlik haqqinda tu`sinikte belgili bir ma`deniyatqa iye bolip sha`rt ekenligi ko`rinedi. Etnogenez ha`m etnos o`zgermeliligi ko`rinedi. Belgili bir da`wirde etnos ha`r tu`rli jag`daylarg`a baylanisli etnos ha`m subetnosqa bo`linedi. Bul etnostan bo`lingen subetnos buring`i atamasin saqlamawi, o`zgertpewi mu`mkin. Ol ekinshi bir etnosti qa`liplestiriwde mu`mkin. Ba`rinende beter hesh bir etnos uriw bolmasa bir qa`wimnen emes, bir neshe uriw qa`wimler birikpesinen qa`liplesetug`inlig`i qaraqalpaqlardin` etnikaliq tariyxinan da ko`rinedi Misali, qaraqalpaqlardag`i uriw ha`m uriw birikpeleri, Qon`irat, Qipshaq, Qanli, Balg`ali, Qazayaqli, Kanjig`ali, Uysin, Nayman, Qiyat, Mu`yten, Katagan, As etnonimler o`zbeklerde, tu`rkmenlerde, qazaqlar menen qirg`izlarda, bashkirler menen Arqa Kavkazdag`i nog’aylarda bolg`an. Bular o`z a`tirapindag`i uriwlar menen birigip belgili bir etnosti qurag`an. XVI a`sirdin` ekinshi yariminda Rossiyanin` Astraxandi basip aliwi, sondayaq Nog`ay mirzalarinin` arasindag`i ja`njeller sebepli qaraqalpaqlar Nog`ay xanlig`inan Sirda`r`ya boylarina ko`ship keledi. Belgili shig`isti izertlewshi B.Axmedov qaraqalpaqlardin` 1578 ha`m 1582 jillari Buxara xanlig`indag`i siyasiy gu`reslerge belsene qatnasqanlig`in ko`rsetedi. XVII a`sirdin` basinda A`miwda`r`ya o`zinin` buring`i aqqan izine burilip Aralg`a quyadi ha`m onin` tu`slik ta`repin, yag`niy a`yyemgi qaraqalpaq jerlerin suwlandira baslaydi. Usig`an baylanisli qaraqalpaqlapdin` arasinda o`z ata-jurtina qaytiw ha`reketi payda boladi.