1-tapsırma: Qaraqalpaqstan aymag`i’ a`yyemgi adamlar ma`kani’

Tema: QUBLA ARAL BOYLARI’ QARAQALPAQLARDI’N` A`YYEMGI ATA-MA`KAN JAYLARI’.

1-tapsırma: Qaraqalpaqstan aymag`i’ a`yyemgi adamlar ma`kani’.

Qubla Aral boyinda Qaraqalpaq xalqinin` payda boliwi ha`m qa`liplesiwi ma`seleleri Akademik S.Kamalov miynetinde: O`zbekstan ilimler akademiyasinin` haqiyqiy ag`zalari arasinda Qaraqalpaq alimi akademik S.Kamalovtin` orni ha`m xizmetleri salmaqli u`lesi bari aniq. Ol qiriq jil udayi O`zbekstan alimlari menen tariyx ilimin qa`liplestiriw ha`m rawajlandiriwg`a u`les qosip kiyatir. S.K.Kamalov g`a`rezsizlik jillarinda ilimiy izertlewleri ju`da` ken` da`rejede boldi. Qaraqalpaqstannin` jan`a tariyxin, Qaraqalpaq xalqinin` 23 etnikaliq tariyxin, qaraqalpaq ma`mleketshiligi tariyxin izertlew ha`m haqiyqiy jaziwg`a kirisken pidayi insan edi. Akademik S.Kamalov qaraqalpaqlardin` xaliq bolip qa`liplesiwi ha`m rawajlaniwi basqishlarina Berdaqtin` «Shejire» ha`m qaraqalpaq fol`klorinin` derekleri tiykarinda ilimiy aniqlama beredi. «XI-XII a`sirlerde Qubla Aral boylarinda qaraqalpaq xaliq bolip qa`liplesken» dep jazadi. Beodaqtin` Shejire ha`m Xorezmnama shig`armalarinda Shin`g`isxannin` Xorezmge salg`an bu`lginshiligi, o`z sa`wlesin tapqan. Sol poeziyadag`i tariyxiy mag`liwmatlarg`a tiykarlanip, ol elatlar, qa`wimler ha`m xaliqlardi Shin`g`isxannin` jawlap aliwlari, Aral ekologiyasinin` payda boliwi, A`miwdar`ya suwinin` Uzboy, Sariqamis bag`darina o`zgeriwi, Qubla Aral boyindag`i qaraqalpaq eline ulken apatshiliq keltirdi dep jazadi. Qaraqalpaq xalqi Orayliq Aziyadag`i en` da`slepki xaliqlardin` biri. Olardin` ata-babalarinin` payda boliwi, bizin` eramizg`a deyingi V a`sirlerde Aral-A`miwda`r`ya boylarinda jasag`an Sak ha`m Massaget qa`wimlerine barip taqaladi. Qaraqalpaqlardin` xaliq bolip qa`liplesiwine deyin olar tu`rli xaliq, etnoma`deniy birigiwinen payda bolg`an ha`m qa`lipleskenin aniqlawg`a jan`a argumentler ha`m faktler tabilg`anin ko`remiz. Qaraqalpaqstan aymag`inda a`yyemnen beri ma`kan etip jasap kiyatirg`an Qaraqalpaq xalqinin` kelip shig`iwi ma`selesin izertlew boyinsha o`tken erte orta a`sir aralig`i boyinsha ilimpazlar ha`r qiyli pikirler aytti. Olardin` tariyxiy etnografiyaliq, filosofiyaliq, til ha`m a`debyaittaniw ko`z-qaraslarina tariyxnamaliq analiz jasaw, qanday ma`seleler jan`a a`sirde izertleniwi tiyis ekenligi, bul ma`selede arnawli izertlewler ha`m na`tiyjeli so`z boliwi kerek.

1975-jılı onın` Ferg`ana, Samarqand, Buxara qaraqalpaqları ha`m olardın` etnikalıq rawajlanıwı jollarına arnalg`an, tariyxıy ocherk jazba derekler menen xalıq an`ızlarının` alıngan materialları tiykarında jazılg`an «Joqarı Qaraqalpaqlar» atamasındag`ı miynet jarıqqa shıqtı. 1984-jılı L.S.Tolstova «Qubla Aral boylarının` tariyxıy an`ızları Aral Kaspiy regionındag`ı xalıqlardın` etnoma`deniy baylanısları tariyxınan» degen a`hmiyetli kitabı baspadan shıqtı ha`m bul kitap onın` ko`p jıllıq izertlew jumısların juwmaqladı. L.S.Tolstovanın` miynetlerine Qubla Aral boyı xalıqlarının` bir qatar toparlarının` ata-babalarının` aldın`g`ı Aziya ha`m Arqa Kavkaz xalıqları menen etnikalıq ha`m ma`deniy baylanıslardın` a`yyemgi zamannan berli bar ekenligin ko`rsetti. O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstan g`a`rezsizlikke eriskennen keyin xalqimiz, ja`miyetshiligimiz, ilimiy qa`niygeler xaliqtin` o`tmishine, tariyxiy ha`m ruxiy ma`deniyatina qizig`iwshiliq burin sezilmeytug`in da`rejede, qatti ha`m ju`da` qizig`iwshiliq, itibarda boldi. Qaraqalpaqlardin` tariyxi, etnografiyasi, ma`deniyati, tili, iskusstvosi awir da`wirlerdi basinan keshiredi ha`m turli at penen ataladi. II-a`sirleri de apasiaklar dep atalsa, VII-XI a`sirlerde pechenekler dep ataladi. XI-XII-a`sirlerde Qubla Aral boylarinda xaliq bolip qa`liplesip, 24 ha`zirgi o`zinin` qaraqalpaq degen ati menen atala baslaydi. Shig`is tillerdegi ha`m Batis Evropa xaliqlarinin` XII-XIII-a`sirlerge tiyisli dereklerinde olar qa`wmi-qulahi, chernie kluboki yag`niy turkiy qara qalpaqlar degen at penen belgili boladi. XII-a`sirdin` ekinshi yarimina deyin qaraqalpaqlar A`miwda`r`yanin` quyar jerinde jasaydi. O`zin-o`zi basqariw sistemasi yag`niy ma`mleketshiligi boladi. Qaraqalpaqlar Xorezm ma`mleketine yarim g`a`rezli bolip onin` xalqi menen tig`iz ekonomikaliq ha`m siyasiy baylanista jasaydi. Biraq Shin`g`isxan Xorezmdi jawlap aliwinin` ha`m A`miwda`r`yanin` suw sistemasin buzip oni basqa ta`repke ag`izip jiberedi. Akademik S.Kamalov ta`repinen Aral boyi xaliqlarinin` orta a`sirdegi tariyxi haqiyqiy, ilimiy jaziladi. 2002-jil akademik Sabir Kamalovqa «Qaraqalpaqlardin’ xaliq bolip qa`liplesiwi ha`m onin ma`mleketshiliginin tariyxinan» kitabi ushin Qaraqalpaqstan Respublikasinin Berdaq atindag`i ma`mleketlik siylig`i berildi.