|
44. Bilimlarni tavsiflash modellari. Produksion model.
Bilimlarning ishlab chiqarish modeli
Ishlab chiqarish modellarini bilimlarni ifodalashning eng keng tarqalgan modellari deb hisoblash mumkin. Ishlab chiqarish modeli - bu bilimlarni jumlalarda ifodalash imkonini beruvchi qoidalarga asoslangan model:
"Agar shart bo'lsa, unda harakat"
Ishlab chiqarish modelining kamchiligi shundaki, yetarlicha ko'p sonli (bir necha yuzlab buyurtma bo'yicha) ishlab chiqarishlar to'planganda ular bir-biriga zid kela boshlaydi.
Ishlab chiqarish modelidan foydalanadigan bilimlarni qayta ishlash tizimlari "ishlab chiqarish tizimlari" deb ataladi. Ishlab chiqarish tipidagi ekspert tizimlariga qoidalar bazasi (bilim), ishchi xotira va ma'lum bir xulosa chiqarish mexanizmini amalga oshiradigan qoidalar tarjimoni (hal qiluvchi) kiradi. Bilimlar bazasida mavjud bo'lgan har qanday ishlab chiqarish qoidasi ikki qismdan iborat: oldingi va natijaviy. Oldingi gap qoidaning asosi (shart qismi) bo‘lib, “va”, “yoki” mantiqiy bog‘lovchilari orqali bog‘langan elementar gaplardan iborat. Natija (xulosa) ma'lum bir faktni yoki bajarilishi kerak bo'lgan muayyan harakat belgisini ifodalovchi bir yoki bir nechta jumlalarni o'z ichiga oladi. Ishlab chiqarish qoidalari odatda oldingi-natija shaklida yoziladi.
Ishlab chiqarish qoidalariga misollar:
AGAR "dvigatel ishga tushmasa" VA "dvigatel ishga tushirgich ishlamasa"
TO "starter elektr ta'minoti tizimidagi nosozliklar"
45. Bilimlarni tavsiflash modellari. Semantik tarmoqlar
“Semantik” atamasi “maʼnoli” degan maʼnoni bildiradi, semantikaning oʻzi esa belgilar va ular belgilagan obʼyektlar oʻrtasidagi munosabatni oʻrnatuvchi fan, yaʼni belgilarning maʼnosini belgilovchi fandir.
Semantik tarmoq - bu model bo'lib, unda predmet sohasining bilimlar strukturasi yo'naltirilgan grafik sifatida rasmiylashtiriladi, uning cho'qqilari tushunchalar, yoylari esa ular orasidagi munosabatlardir.
Tushunchalar odatda mavhum yoki konkret ob'ektlar, hodisalar, xususiyatlar, operatsiyalardir. Munosabatlar har xil turdagi aloqalardir. Har xil turdagi munosabatlar mavjud:
mantiqiy (dizyunksiya, birikma, inkor, implikatsiya);
to‘plam-nazariy (qism - bu butun, to‘plam - kichik to‘plam, sinf - sinf elementi, sinf elementiga misol);
funksional (miqdoriy, vaqt, fazoviy va boshqa belgilar: ob'ekt-mulk, mulk-qiymat);
miqdorni aniqlash (umumiylik va borliqning mantiqiy miqdor ko‘rsatkichlari, mantiqiy bo‘lmagan miqdor ko‘rsatkichlari, masalan, ko‘p, bir nechta).
46. Bilimlarni tavsiflash modellari. Freymlar
Freym — ma’lumotlar tuzilishini
ifodalaydi, uning yordamida, masa-lan, sizning xonangizdagi xolatni tasvirlash
mumkin. Xar bir freym xar xil axborotlar bilan tuldirilishi mumkin. Agar okibat
kutilgan natijani bermasa, bu ax-borot — kurilayotgan freymning kullanish
usullariga alokador bulishi mumkin. Freym kup jix,atdan uzining tuzilishiga kura
semantik tarmokka uxshash buladi. Freym — ierarxik tuzilgan, tugun va
munosabat (aloka) lar tarmoridir.
Freym modeli Massachusets texnologiya instituti professori, Sun’iy intellekt laboratoriyasi asoschisi, qator fundamental ishlar muallifi Marvin Minskining kontseptsiyasiga asoslanadi. Freym modeli inson xotirasi va ongining tizimli psixologik modelidir.
Kadr hodisa, vaziyat, jarayon yoki ob'ekt mohiyatining eng kichik tavsifi. Freym haqida yana bir tushuncha bor - bu atributlarning assotsiativ ro'yxati. "Mumkin bo'lgan minimal" tushunchasi tavsifni yanada soddalashtirish bilan uning to'liqligi yo'qoladi va u mo'ljallangan bilim birligini aniqlashni to'xtatadi. Bilimlarni kadrlar yordamida ifodalash vaziyatlar haqidagi bilimlarni ifodalash usullaridan biri sifatida tushuniladi. Freymning nomi (nomi) bor va uyalardan iborat.
47. Semantik tarmoqlarning xarakterli tomoni
Semantik termini - ma’noli degan ma’noni anglatadi, semantika esa belgilar ma’nosini aniklovchi, ya’ni simvollar va ob’ektlar urtasidagi bogliklikni aniklovchi fandir.
Semantik tarmoqlarda uchta asosiy turdagi ob'ektlar qo'llaniladi: tushunchalar, hodisalar, xususiyatlar.
Kontseptsiya - bu ob'ektning mavhum yoki jismoniy ob'ektlari haqidagi ma'lumot. Umumiy tushunchalar parametrlar yoki konstantalar majmui sifatida talqin qilinadi.
Hodisalar - bu mavzu sohasiga o'zgartirishlar kiritishi mumkin bo'lgan harakatlar. Tadbirning natijasi - mavzuning yangi holati. Mavzu sohasining kerakli (maqsadli) holatini belgilashingiz va semantik tarmoqda yangi holatga olib keladigan voqealar ketma-ketligini topish vazifasini qo'yishingiz mumkin.
Xususiyatlar - tushunchalar yoki hodisalarni aniqlashtirish uchun ishlatiladi. Tushunchalar uchun bu xususiyatlar yoki xususiyatlar (rang, o'lcham, sifat). Xususiyatlar uchun - muddat, vaqt, joy.
Kundalik tushunchada semantika so'z, harakat, badiiy asar va boshqalarning ma'nosini anglatadi. Semantik tarmoq - cho'qqilari tushunchalar (ob'ektlar, jarayonlar, hodisalar) bilan bog'liq bo'lgan grafik, grafik yoylari - cho'qqilar orasidagi munosabatlar.
Semantik tarmoqlarda mumkin bo'lgan munosabatlar (to'liq ro'yxat emas):
Agent - bu harakatga sabab bo'lgan (biror kishi). Agent ko'pincha jumlaning predmeti bo'ladi. Masalan, "Ivanov to'pni urdi".
Ob'ekt - harakatning nimaga (kimga) qaratilganligi. Gapda ob'ekt ko'pincha to'g'ridan-to'g'ri ob'ekt rolini o'ynaydi. Masalan, "Robot piramidani oldi".
Asbob - bu agent tomonidan biror harakatni bajarish uchun foydalaniladigan vosita. Masalan, "Ivanov eshikni kalit bilan ochdi".
Koagent - asosiy agentga bo'ysunuvchi sherik bo'lib xizmat qiladi. Masalan, "Ivanov Petrovning yordami bilan imtihondan o'tdi".
Kelib chiqishi va boradigan joyi agent yoki ob'ektni ko'chirishda boshlang'ich va yakuniy pozitsiyalardir. Masalan, "Robot bir mashinadan boshqasiga o'tdi".
Traektoriya - bu kelib chiqish nuqtasidan maqsad nuqtasigacha bo'lgan harakat. Masalan, "Ular eshikdan o'tib, zinapoyaga chiqishdi".
Etkazib berish vositasi - bu harakat qaysi yoki qaysi qismida sodir bo'ladi. Masalan, "Ivanov har doim uyiga mashinada boradi".
Joylashuv - harakat sodir bo'lgan joy (bo'lyapti, bo'ladi). Masalan, "U stolda ishlagan".
Iste'molchi - bu harakat amalga oshiriladigan shaxs. Misol uchun, "Ivanov Katya uchun cheat varaqlarini yig'di."
Xom ashyo, qoida tariqasida, biror narsa tayyorlanadigan yoki undan iborat bo'lgan materialdir. Odatda xomashyo dan predlogi bilan kiritiladi. Masalan, "Ivanov integral sxemalardan robot yig'di".
Vaqt - harakatning vaqtini ko'rsatadi. Masalan, "U kechasi ishni tugatdi".
48. Semantik tarmoqlarning klassifikatsiyalanishi
Semantik tarmoqlarning bir necha klassifikatsiyasini keltirish mumkin. Masalan munosabatlar tiplari soni buyicha:
- bir jinsli (munosabatning bir tipiga esa)
- bir jinsli emas (xar xil tipli munosabatga ega).
Munosabatlar tiplariga kura:
- binar (munosabat ikki ob’ektni boglaydi )
- n arli (ikkitadan ortik tushunchani boglovchi maxsus munosabatlar bor).
Ko’pincha semantik tarmoqlarda quyidagi munosabatlar ishlatiladi:
- "kism - butun" tipli boglanish ("sinf - sinf kism", "element - to’plam " va xokazo)
- funksional boglanishlar (odatda "ishlab chiqarish", "ta’sir kiladi" kabi fe’llar bilan aniqlanadi).
- mikdoriy boglanishlar (kup, kam, teng...);
- fazoviy boglanishlar (...dan uzok, ...ga yaqin, orkasida, ostida, ustida...).
- vaqtli boglanishlar (oldin, keyin, orasida...);
- atributli boglanishlar (xossaga ega, qiymatga ega...);
- mantikiy boglanishlar (va, yoki, emas) va x.k.
Semantik tipdagi tarmoqda yechimni kidirish kuyilgan savolga mos keluvchi, kuyi tarmoqka mos, tarmoq fragmentini kidirish masalasiga olib kelinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
