(YA. I. Goncharuk ma’lumotidan)
Tozalik darajasi
REM dan oshgan havo namunalari, % da
katta bir martalik miqdor
o’rtacha sutkalik miqdor
Toza
O’rtacha iflos
Juda iflos
0
5 gacha
10 dan yuqori
0
10 gacha
25 dan yuqori
ATMOSFERA HAVOSI IFLOSLANISHINING OLDINI OLISH YO’LLARI
352
Sanoat korxonalarining tobora rivojlanib borishi, transport
vositalarining ko’payishi, kommunal ob’yektlar, axlatxonalarning
ko’payishi va boshqalar atmosfera havosini ifloslanishdan muhofaza
qilishni taqozo etadi. Mazkur masala faqat gigiena fani oldidagi masala
bo’lib qolmay, balki ijtimoiy va iqtisodiy masala hamdir. Agar bu masala
vaqtida echilmasa, keyinchalik uni yechish qiyin bo’lib qoladi.
Hozirgi kunda atmosfera havosini muhofaza qilish uchun uchta
tadbirni amalga oshirish ko’zda tutiladi. Bular texnologik, loyiha-lash
hamda sanitariya-texnika tadbirlaridir. Mazkur tadbirlar amalga oshirilsa,
turar joylardagi atmosfera havosining iflosla-nishini ruxsat etiladigan
darajada ta’minlash mumkin bo’ladi.
a) Texnologik tadbirlar
Atmosfera havosini muhofaza qilishda texnologik tadbirlarning
ahamiyati katta. Tekshirish natijalariga qarab ob’yektlarga va atmosfera
havosiga tashlanadigan chiqindilar miqdorini kamaytirish yoki mutloq
to’xtatish mumkin bo’ladi. Bunyng uchun sanoat korxonalaridagi
texnologik jarayonlar takomillash-tirilishi zarur. SHunda hatto chiqindisiz
yoki kam chiqindili mahsulot ishlab chiqarish mumkin bo’ladi. Bunday
jarayon byerk jarayon deyilib, bunda chiqindilar umuman bo’lmaydi yoki
bunday chiqindilardan boshqa mahsulot tayyorlanadi.
CHiqindisiz yoki kam chiqindili korxonalar o’z ichiga kompleks
tashkiliy, texnologik jarayonlarni oladi. Bunda xom ashyo tayyorlash, bor
matyeriallardan to’la-to’kis foydalanish, ularni chiqindi sifatida tashqi
muhitga tashlamaslik borasida yo’l-yo’riq, tavsiyalar ishlab chiqiladi.
CHiqindisiz mahsulot ishlab chiqish nazariy jihatdan qulay bo’lsada,
amalda uni boshqarish juda murakkab hisoblanadi. SHuning uchun ham
ko’pincha kam chiqindili ishlab chiqish korxonalariga katta ahamiyat
byeriladi.
Akademik B.N. Laskorin tavsiyasiga ko’ra kam chiqindili texno-
353
logiyaga ega bo’lgan korxonalar quyidagi yo’nalishda ish olib borishi
kerak. Xom ashyolarni kompleks holda ishlash, yangi texnologik jara-
yonlarni ishlab chiqish va takomillashtirish, ularning sxemalarini ishlab
chiqish, shunga mos asbob-uskunalar yaratish, texnolo-
gik jarayonlarda suv hamda gazlardan qayta foydalanish tadbirlarini ko’rish
va hokazo.
YUqorida zikr qilingan tadbir va choralarni amalga oshirish ma’lum
darajada chiqindilar chiqishini kamaytiradi, tashqi muhit ob’yektlarni
ifloslanishdan muhofaza qiladi.
SHuni aytish kerakki, chiqindisiz ishlaydigan sanoat korxonalaridagi
barcha xom ashyo sanoat mahsulotiga aylanadi, Masalan, 1913 yilda rangli
metallurgaya korxonalari xom ashyolardan hammasi bo’lib 15 elementni
ajratib olgan bo’lsa, 1930 yilga kelib 20 ta elementni, 1970 yilda esa 74
elementni ajratib oldi. Hozir misdan mahsulot tayyorlaydigan korxonalar
undan 25 ta element ajratib olmoqda. Jumladan mis, rux, qo’rg’oshin,
nikel’, oltin, kumush, shuningdek molibden, kobal’t, kadmiy, selen, tellur,
gyermaniy, reniy va ularning birikmalari, oltingugurt, vismut, sur’ma,
bariy, temir va boshqalar.
Neft’ ishlab chiqarishda qoldiq modda mazut bo’lib, uniig tarkibida
70—90% oltingugurt bor. Hozir mazutdan oltingugurtli moddalar ajratib
olish texnologiyasi ishlab chiqilmoqda.
Hozir chiqindisiz korxonalar soni juda kam desa bo’ladi. Ko’p
mahsulotlar sifatsiz bo’lgani, Davlat standartiga to’g’ri kelmasligi tufayli
ulardan qayta ishlab chiqarishda foydalanilmaydi va natijada ular muhitni
ifloslantiruvchi manbaga aylanib qolmoqda.
Hozir ba’zi metall ishlab chiqaruvchi korxonalar chiqindisiz
texnologiyaga o’tgan. Masalan, qora metallurgiya kombinatlari
ma’danlarni yangi usullar bilan, ya’ni kokssiz, domna o’choqlarisiz eritish
usullarini qo’llamoqdalar. Mazkur usullar bo’yicha ma’dan-lar tarkibidagi
354
metallar tabiiy gaz yoki vodorod yordamida ajratib olinadi. Bunday
texnologiyada tashqi muhitni iflrslantiruvchi bosqich juda kam bo’ladi.
Bunda domna pechidagi kabi kul va aglomyerat chiqindilar bo’lmaydi.
Oqibatda atmosfera havosiga tashlanadigan gaz, chang va boshqa omillar
o’z-o’zidan yo’qoladi.
Mazkur usul bilan po’lat eritilganda atmosfera havosiga tushadigan
SO
2
gazi, chang va boshqa zararli omillar kamayadi, korxona
chiqindilaridan to’la-to’kis foydalanishga imkon tug’iladi.
Rangli metallurgiya korxonalarida nikel’, volfram ishlab chiqarishda
ham chiqindilar miqdori tobora kamayib bormoqda. Kirovograddagi nikel’
ishlab chiqarish korxonasi chiqindisiz korxonaga aylandi.
Keyingi vaqtlarda azotli o’g’itlar ishlab chiqarish korxonalarida ham
xom ashyolar to’la-to’kis, chiqitsiz ishlab chiqarilmoqda. Atmosferani
ifloslantiruvchi kimyoviy moddalardan qayta foydalanilmoqda.
Sintetik kauchuk ishlab chiqarish zavodida texnologiya jarayonida
paydo bo’ladigan chiqindilardan hozir sul’fat kislota, spirt va stirol olishda
foydalanilmoqda.
CHiqindili zavodlarda maxsus moslamalardan foydalanib korxo-
nadan ajralib chiqayotgan gazlar, shuningdek zararli moddalar tutib
qolinadi va qaytadan mahsulot ishlab chiqarishga joriy etiladi.
Ayniqsa sanoat korxonalari zich joylashgan xududlarda chiqin-disiz
ishlab chiqarishga katta ahamiyat berish zarur. Ust-Kamenegorsk, Olmaliq,
Svyerdlovsk, CHelyabinsk, Bekobod, Vorkuta kabi sanoati rivojlangan
shaharlarda bu dolzarb masala hisoblanadi.
Fan va texnika yutuqlaridan chiqindisiz ishlab chiqarishda foydalanish
aholi turar joylari havosining toza bo’lishida katta ahamiyatga ega.
Birlashgan millatlar tashkiloti tomonidan kam chiqindili hamda
chiqindisiz sanoat korxonalarini tashkil qilish to’g’risida maxsus qaror
qabul qilindi.
355
YAna bir masala zaharli moddalarni zahari kam bo’lgan moddalarga
almashtirishdir. Masalan, ko’mir yoki mazut yoqib istiladigan qozonlar gaz
bidan isitilsa, atmosferaga chiqadigan zararli moddalar 70—90% ga
kamayib ketadi. Boshqacha qilib aytganda, avtomobillarga ishlatiladigan
benzin o’rniga gaz ishlatish ham atrof-muhitning ifloslanishini ma’lum
darajada kamaytiradi.
Xom ashyolarni zararli moddalardan tozalash katta ahamiyatga ega.
Masalan, yoqiladigan gazdan oltingugurtni ajratib olish, toshko’mirdan
oltingugurt kolchedanini ajratib olish atmosfera havosini ifloslanishdan
birmuncha saqlaydi.
CHang tarqatuvchi manbalarni namlash yo’li bilan changini
kamaytirish mumkin. Jumladan, quruq cement ishlab chiqarishni namli
ishlab chiqarishga o’tkazish havoga uchadigan chang miqdorini
kamaytiradi.
Texnologik jarayonlarda olov yoqib qizdirish o’rniga elektr tokidan
foydalanish ham chiqindilar sonini kamaytiradi, Masalan, Moskvadagi
alyumin zavodida alyuminni elektr indukcion pechlarda eritishga o’tish
tufayli atmosfera havosiga tushadigan zararli moddalar soni ancha
kamaydi.
Texnologik jarayonlarninng byerkligini ta’minlash, mahsulotlarni bir
joydan ikkinchi joyga transportyer lentalar vositasida jo’natish, ayniqsa
chang chiqaruvchi moddalar bilan ishlashda suvli yoki havoli
transportirovka vositalaridan foydalanish zararli moddalar miqdorini ancha
kamaytiradi.
Texnologik jarayonlar biror daqiqa bo’lsa ham to’xtab qolmasligi
kerak. Agar jarayon to’xtab qoladigan bo’lsa, chiqindilar to’planib
atmosfera havosining ifloslanishiga imkon tug’dirishi mumkin. SHuni
aytish kerakki, yuqorida aytib o’tilganlar atmosfera havosini mutloq
ifloslanishdan holi qilmaydi, ammo shunga qaramay sanitariya vrachi
356
sanoat korxonalarining injenyer va texnik xodimlari bilan birga atmosfera
havosini chiqindilardan muhofaza qilishga harakat qilishi lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |