1-sanli lektsiya

Ko`mirdin` qos okisi

Tas ko`mir o`simliklerdin` fotosintetikaliq iskerliginin` masshtabi payda bolg`an organikaliq zatlardin` okisleniw tezliginen birneshe ma`rte-be asip ketti. Sonin` sebebinen o`simlikler ha`m xayuanlardin` ko`p sandag`i qaldiqlari ko`mirdin` qos okisi /SO<sub>2</sub>/ ha`m ha`ktin` ximiyaliq jol menen baylanisip tas ko`mir tu`rinde jer astina sho`kken.
Keyingi da`wirlerde ko`mir ja`ne tirishilik tsiklinan shig`ip qalg`an. Na`tiyjede milliard jillar ishinde jer astinda u`lken ko`lemdegi ( milliardlag`an tonna) ko`mir toplag`an.
Tas ko`mir ha`m neft` tu`rindegi jer astindag`i ko`mirdin` mug`dari tirishilik etip atirg`an organizmlerden shama menen 50 ese ko`p (Bolin.1972).
Atmosferadag`i ko`mirdin` qos okisinin` toplaniwi 0,03% yamasa 1l xawada 0,57mg` jaqin dep esaplanadi, biraqta xawada, topiraqtin` gu`misli gorizontinda, ol a`dewir ko`p bolip sol topiraq xawasinin` sol gorizontinin` uliwma quraminda ortasha 0,w-qF tutadi ( K.A. Blek,1973). Ko`mirdin` qos okisi topiraqtan xawanin` jer u`sti qatlamina turaqli tu`rde tu`sip turadi, sonin` na`tiyjesinde ha`m basqa da sebeplerinen ko`mirdin` qos okisinin` xawada turaqli tu`rde terbeliste boladi, a`sirese jer u`sti qabatinda SO₂ ko`birek ko`mirdin` qos okisinin` awisiwi normadan 100%ke jetedi ha`m onnan da ko`birek (Lyundegard,1973).
Qo`mirdin` qos okisinin` toplaniwinin` terbelisi sutkaliq ma`usim-lik ha`m jilliq boliwi mu`mkin. Misali,tu`nde o`simliklerdin` assimi-lyatsiyasi toqtag`annan keyin SO<sub>2</sub> toplaniwi ku`ndizgige qarag`anda xawada ha`mme waqitta joqari. Gu`zgi o`simliklerdin` assimilyatsiyaliq iskerligi tomenlewi na`tiyjesinen ha`m mayda organizmlerdin` topiraqta dem aliwi ku`sheyiwi menen SO<sub>2</sub> toplaniwda o`sip baradi. Jazda O`simliklerdin` fotosintezinin` tezleniui joqarilaydi, sog`an baylanisli xawadag`i SO<sub>2</sub> toplaniwi azayadi. Ba`ha`rde arqa yarim shardan arqag`a qaray e0 parallel`den topiraqtan tusetug`in SO₂ O`simliklerdin` talabi a`dewir ko`beyedi. Aprel`den baslap sentyabr`ge deyin planetanin` usi bo`liminde SO₂ korinin` derdik e protsenti jog`aladi, yag`niy 3 mlrd.t. jaqin ko`mir (B.Bolin 1972). Jilli ha`m ig`alli jillari topiraqtin` dem alisi ku`sheyedi, atmosferadag`i SO<sub>2</sub> toplaniwi joqarilaydi, al suwiq ha`m qurg`aq jillari, kerisinshe to`menleydi. Song`i 10 jilliqta atmosferadag`i SO₂ toplaniwi 0,003% ke o`sti. (M.I.Budiko, 1977) ha`m ha`zirgi waqitta onin` atmosferadag`i uliwma sani 2,25.1012 t quraydi (F.Ramad,1981), A.A. Nichiporovichtin` (1972) esaplawi boyinsha atmosferag`a ha`r jili 20mlr t industriyaliq ko`mirdin` qos okisi tu`sedi. 2000 jilg`a bul mug`dar 4-5 esege ko`beyedi. Odan basqa da atmosferag`a SO<sub>2</sub> xayawanlardin` ha`m o`simliklerdin` dem aliwinan da, suwdan vulkanlardin` atiliwinan ha`m topiraqtin` mayda organizmlerinen tu`sedi. Olardan a`sirese song`i derek u`lken a`hmiyetke iye, birinshiden topiraqtin` dem aliwi, tezleniui sebebinen, al
ekinshiden, ol fitotsenozdin` tomendegi yarusinda az jaqtili jag`dayda o`siwshi o`simliklerdin` assimilyatsiyasina qolayli jag`day tuwg`iziwinan.
G. Lyundegordtin` (1937) ko`rsetiwi boyinsha qgektar maydandag`i ha`r qiyli topiraq qsaat ishinde to`mendegi mug`dardag`i SO₂ gazdi bo`lip shig`arg`an (kg esabinda)(ilay) to`ginlenbegen) -1,25 qum ( to`ginlenbegen )2 shirindige bay, qumli -4, shirindigi bay shegelen`- r,q tog`ay -(buk tog`ayi)-qt,r-ww,0 ol`xa tog`ayi-qu,y-we,r tog`ay qishqil gumus ( ww,e-t,o).
Ha`zirgi o`simlikler qatlami tu`setug`in industriyalliq SO<sub>2</sub> barlig`in o`zlestire almaydi, sebebi ko`pshilik o`simlikler ku`nnin`, nurli energiyasin toliq paydalana almaydi. Misali ten`iz ha`m okean fitoplanktonlar suwdag`i azottin`, fosfordin`, kaliydin`, temirdin` ha`m basqada makro ha`m mikroelementlerdin` duzlarinin` awqatlaniwg`a jetikiliksizliginen o`nimdarlig`i aytarliqtay emes. Odan basqada fitoplanktonlardin` rawajlaniwina da du`n`yaliq okean suwinin` sanaat shig`indilari ha`m neft` penen pataslaniwi qarsiliq ko`rsetedi. Og`an qaramastan du`n`yaliq okean (ten`izlerdi de qosqanda) jerdin` u`stingi 70,8% tin qurap fotosintetikaliq o`nimnin` jilliq uliwma qurg`aq biomassasinin` yariminan azlawin wu mlrd.t. shamalasip beredi. Dala ha`m sho`listanda ig`al jetispegenlikten onimdarliq ju`da` to`men bolip, qurg`aq biomassanin` uliwma o`nimligi 5 mlrd t. quraydi. Tiykarinan SO₂ jutiwshi ha`m fotosintetikaliq onimdi o`ndiriwshi tog`ay bolip esaplanadi. Olar ku`nnin` nurli energiyasin jaqtiliq KPD ortasha 20% shamasinda toliq paydalaniladi ha`m ko`birek biomassasin jilina
uliwma qurg`aq biomassa 38 mlrd t. payda etedi.
Ma`deniy o`simlikler jer ju`zi materiginin` barlig`i bolip 12% qurap ha`r jili 7,5 mlrd t. jaqin biomassani beredi. Fotosintezdi ha`zirgi ma`deniy O`simliklerdin` ku`nnin` energiyasina paydalanatug`in jaqtiliqtin` KPD si 1-1,2 den 4-5% ti quraydi.
A.A.Nichigorovich (1972) solay etip jer sharinin` materiklik u`stinin` jasil O`simlikleri menen toliq jabilmag`anlig`ina ha`m ko`llerde olardin` o`siwinin` ha`m rawajlaniwinin` sheklengenligine jerdin` ha`zirgi o`simlikleri ma`deniy ha`m ta`biyi atmosferadag`i tu`sken industriyaliq SO<sub>2</sub> toliq paydalana almaydi, sonin` sebebinen ol kem -kemnen atmosferada toplanadi. Atmosferada SO₂ toplaniwinin` ko`beyiwi jer u`stinde infraqizil nurlardin` sa`wleleniwine tosqinliq qilip, na`tiyjede planeta u`stinde {teplitsa efaektin} payda etip xawanin` temperaturasin joqarilawina alip keledi. Ol en` aqirinda apatshiliq jag`dayg`a alip keledi.
Adamlardin` sanaatliq iskerliginin` kem-kemnen ku`sheyip bariwinan sonin` menen birge atmosferanin`, ku`kirtin` qos okisi, ko`mirdin` qos okisi, sinil`li qishqil xlor, ammiyak, ha`rqiyli aminobirikpeler menen pataslaniwina SO₂ toplaniwinin` u`lkeywine baylanisli SO₂ jutatug`in ha`m o`zlestiretug`in, sonin` menen birge erkin kislorodti bo`lip shig`aratug`in jasil ag`ashlardi otirg`iziw, maydanlarin ko`beytiw turali g`amqorliq etiw kerek.
Jasil ag`ashlardi otirg`izdiriwdin` maydanlarin ko`beytiwden basqa O`simliklerdin` fotosintetikaliq iskeriliginde ku`sheytiw kerek. Onin` ushin jaqsi ig`allang`an jag`dayda KPD si 7-8 % ha`pte 10% jetetug`in ku`n jaqtilig`in paydalaniwi FAR tikkeley fotosintezge baratug`in ma`deniy O`simliklerdin` formalarin ha`m sortlarin egiw kerek. Misali, biydaydin` ha`m salinin` ha`zirgi zaman sortlari onimdarlig`i FAR di paydalaniwin KPD 4-5% bolg`anda gektarina 60-70 ts joqari bolmaydi, ma`kke 80-900 qant la`blebisi 800- 1000. Fotosintezge u-i F fardi paydalang`anda Volgograd, Krasnodar, Odessa, Rostov- na Donu ha`m Orta Aziya respublikalarinda da`nlerdin` onimi biyday, ma`kke ha`m basqalar gektarina 150-200 ts, ma`kkenin` ko`k massasi 3000 ts, qant la`blebisi 2000 ts ge jetken A.A. Nichiporovich qouq- qouw.
Ko`mir biosferada u`zliksiz qozg`alista bolip, aynalis qiladi. Atmosferaliq uglevodtin` qos okisi fotosintez protsesinde o`simlikler menen juwiladi ha`m paydalaniladi. Ko`mirdin` qos okisinen ha`m suwdan ko`mir payda boladi, sonin` menen atmosferadag`i erkin kislorod bo`linip shig`adi. Ko`mirdin` o`simlikler paydalang`an bo`liminen basqasi xayuanlar ta`repinen paydalanip, o`simliklerge deyin dem aliwda atmosferag`a tu`siretug`in SO₂ bo`linip shig`adi.O`simliklerha`m xayuanlar o`lgennen keyin mayda organizmler ta`repinen idiraladi, sonin` menen birge olardin` toqimalardag`i SO<sub>2</sub> deyin totig`adi ha`m ja`ne de atmosferada sog`an uqsag`an aylanisi bolip o`tedi.
Suwda erigen SO<sub>2</sub> suw o`simlikleri menen jutiladi ha`m o`zlestiriledi, fotosintez suw O`simliklerinen bo`linip shiqqan kislorod eritpege o`tedi. Suw O`simlikleri menen paydalang`an ko`mirdi baliqlar ha`m e00 planktonlar qollaniladi. Al kislorod olardin` dem aliwina paydalanadi, O`simliklerdin` ha`m xayuanlardin` o`li organikaliq zatlarinin` taraliwi menen o`z waqtinda fitoplankton ta`repinen jutilg`an SO<sub>2</sub> tag`ida suwg`a tu`sedi.
Azot
Atmosferadag`i erkin azottin` a`dettegi ko`lemi boyinsha 78,6%, al massasi uliwma xawa quraminin` 75,5% quraydi.Biraq azot barliq gazlerden basim bolg`ani menen atmosferadag`i mug`dari jerdegi barliq azottin` tek g`ana 1% tin quraydi. (K.A.Blek 1973). Erkin azot atmosferag`a samal na`tiyjesinde ha`m vulkannin` atiliw uaqtinda tu`sedi ol atmosferag`a qarag`anda issi da`rejede ko`p boladi. Ko`p azot kislorod bizdi qorshag`an ortaliqtag`i shirigen organikaliq qaldiqlarda, gazlerde boladi. Azot ko`p mug`darda janiwshi tas ko`mir gazdin`, torf ka`nlerinde (53,7%) shekem ushirasadi. Erkin azot barqulla litosferadan to`menge ha`m ko` birek atmosferanin` joqari qabatina o`tedi. Bunnan basqa, erkin azot atmosferag`a topiraqtan o`tedi ha`m topiraq astindag`i denitrifikatsiya-laushi nitratlardi bolip shig`ariwshi bakteriyalar azot qishqil ha`m qishqil duzlardi bo`lip shig`aradi, olar azot aynalisinda a`hmiyetli retlewshi xizmetin atqaradi. Sonday aq denitrifikatsiyalawshi bakteriyalar duzli ha`m dushshi suwlarda ushirasadi. Okean ha`m ten`izlerde bul bakteriyalar erkin azotti salistirmali az bo`lip shig`aradi, sebebi ten`iz suwi tirishilik ushin za`rurli nitrat ha`m nitratlerge jarli bolip keledi. Denitrifikatsiyalawshi mikroorganizmler qatarinda erkin azotti bo`lip shig`aratug`in, azotliq baylanislardi baylanistratug`in(nitri-fikatsiya protsesi) ha`m bul arqali topiraqtin` o`nimdarlig`i arttiratug`in organizmler bar. Olarg`a mikroorganizmlerdin` eki topari jatadi. Olardin` biri tu`ynekli bakteriyalar. Olar topiraqta erkin jasaydi, biraq xawadag`i azotti tek sobiqli o`simliklerdin` tamirlari arqali o`zlestiredi.
Tamir kletkalari ko`beyip, olar tu`ynekler tu`rinde payda boladi. Basqa bakteriya topari topiraqta jasaydi, biraq xawadag`i erkin azotti o`lgen organikaliq zatlardan bo`linip shiqqan energiya ja`rdeminde aniqlaydi. Og`an aa`robli azotobakteriya ha`m anaerobli klostriydiy kiredi. Bul mikroorganizmler tu`ynekli bakteriyalar menen birge erkin azot penen baylanisadi ha`m topiraqta nitrat ha`m nitritlerdin` toplaniwinda u`lken rol` oynaydi. Ta`biyiy sharayatlarda azotobakteri ju`da` jiyi klostridiyum menen birlikte jasaydi bunday jag`dayda olar erkin azottin` ko`p mug`dari menen baylanisli. Anaerobli klostridiy - energiyali kislota payda etiwshi, al aerobli azotobakter energiyali siltini payda etiwshi. Bul birge jasaw qa`siyetinin` kontrasti baylanisqan azottin` toplaniwina alip keledi, sonliqtan qorshag`an ortaliqtin` reaktsiyasinin` anaw yamasa minaw ta`repke birden o`zgeriwin joqarilatadi. Bunnan tisqari eki komponent baylanisqan azotqa za`rur emes. Erkin azottin` baylanisiw protsesinde ko`plegen basqa tu`rleri aerobli ha`m anaerobli mikro-organizmler ushirasadi. Olar azot bakteriya ha`m klosteriydiy siyaqli azotti onsha aniqlamaydi, biraq ken` tarqaliwina qaray bul protseste belgili rol` oynaydi.
Erkin azotti xawa menen baylanistiratug`in organizmler tek g`ana qurg`aqliqta g`ana emes sonday-aq ken` tarqalg`an. Sol ortaliqta denitrifikatsiyalawshi mikroorganizmlerde jasaydi. Olar ha`m basqalar suwdag`i azot aylanisinda u`lken rol` oynaydi. Ha`zirgi waqitlari azotrofli ko`k jasil suw otlari da eriwin azotti baylanistiratug`in ha`m olardi topiraqta toplaytug`inlilig`i da`lillengen (Gollerbax M.M., E.A.Shtina,1969). A.S.Vakrushev (1974) Krasnodar u`lkesindegi sali atizlarinda usinday Ciloetrichia natans, An abaena variabilis ha`m Nostos spongiaforme siyaqli ken` tarqalg`an suw otlari topiraq xawasindag`i erkin azotti tez baylanistiratug`inlig`in ko`rsetedi. Bunnan basqa biogen joli menen azottin` bo`liniwi ha`m baylanisi siyaqli aottin` bunday formasi ammiak tag`iday tek g`ana mikroorganizmlerden bo`linip shiqqan azotli o`nimlerden emes, sonday-aq suwdin` qatnasinda erkin azottin` okisleniwi na`tiyjesinde payda boladi. Bunnan tisqari ammiak xawadag`i elektr razryadlari ta`sirinde azot ha`m vodorodttan payda boliwi mu`mkin. Ta`biyatta azottin` xawadag`i kislorod penen baylanisli arqali azottin` okisleniw protsesi ju`redi. Bul elektr razryadlari ta`sirinde ha`m ha`r qiyli materiallardin` janiwi arqali erkin azot qatnasinda suwdin` yamasa suw parlarinin` qaynawi azot qishqil ha`m ammoniydin` azot qishqil duzlarinin` payda boliwina alip keledi.
Solay etip ta`biyat jag`dayinda ba`rqulla erkin azottin` bo`liniw reaktsiyasi ha`m onin` ha`rqiyli birikpeler menen baylanisi ju`redi. V.I. Vernadskiy erkin azot ha`rqiyli birikpeler menen qansha mug`darda birikse, sonday mug`darda azot bo`linip shig`adi, ta`biyat jag`dayinda ten` salmaqliliq ornina iye, al bul salmaqliliqtin` tiykarg`i retlestiriwshisi- organikaliq tirishilik, sebebi azottin` kislorodliq baylanisi organizmlerdin` awqatlaniwinin` tiykarg`i dereklerinin` biri bolip esaplanadi dep shamalaydi. Azottin` kislorodliq baylanisinin` mug`darinin` ko`beyiwi na`tiyjesinde sog`an sa`ykes organikaliq tirishilik massasi da o`sedi, al olardin` to`menlewi na`tiyjesinde pa`seyedi. Organizmler o`lgennen keyin ha`m onin` mikroplarinan erkin azottin` bo`linip olardin` denesinde toplang`an azottin` kislorodliq birikpeleri azottin` xorinin` ha`m atmosferag`a qaytarilatug`in mug`darin baylanistiratug`in aniq mag`liwmatlar joq.

Qadag`alaw ushin sorawlar

1. 
   Hawanin` ekologiyaliq faktor sipatinda a`hmiyeti degende neni to`sinesiz
   
2. 
   Kislorod haqqinda ne bilesiz?
   
3. 
   Ko`mirdin` qos okisi haqqinda ne bilesiz?
   
4. 
   Azot haqqinda ne bilesiz?