14-tema: Til hám terminologiya

14-tema: Til hám terminologiya

Jámiyettiń rawajlanıwı sózlik quram jańa sózler hám sóz mánileriniń payda bolıwına sebepshi boldı. Máselen, morfema, morfonologiya, biznes, kompyuter, menedjer, marketing, monitoring usaǵan sózler til arqalı qatnastıń obektiv talapları tiykarında sózlik quramǵa sońǵı dáwirde tnip keldi. Sózlik quram qollanılıw shegarası kóz qarasınan túrlishe: bir toparı sóylewde hesh qanday shekleniwshilikti bilmeydi, sol tilde sóylewshi hár bir jámáát aǵzasınıń sózligi ushın aktiv. Sózlerdiń bul toparı sózlik quramnıń tiykarǵı qatlamın quraydı. Al, ekinshi toparı qollanılıw órisi boyınsha sheklengen. Til iliminde usı kóz qarastan sózlik quramdı tki toparǵa bólip qaraydı: ulıwma qollanılıwshı sózler hám qollanıw órisi sheklengen sózler.

Keyingi toparı dialektizmlerdi, argotizmlerdi, tar kólemli professionalizmlerdi, sonday-aq tilde kólemli jaǵınan keń qatlamdı quraytuǵın arnawlı professionallıq terminlik leksikanı óz ishine aladı. Professionallıq terminlik leksikanı arnawlı leksika dep ataydı. Onda terminler ayrıqsha orındı iyleydi.

Terminler arnawlı uǵımlardı logikalıq jaqtan dál anıqlaw maqsetinde qollanılatuǵın nominatsiyalıq atamalardan ibarat. Olar ádettegi leksikalıq birliklerden arnawlı definitivlik xızmeti arqalı ayırılıp turadı. Terminler ilim menen texnikanıń, sanaat penen awıl xojalıǵınıń, siyasiy hám mádeniy turmıstıń rawajlanıwı nátiyjesinde payda boladı, qáliplesedi hám paydalanıladı. Qaysı tildi alıp qarasań da onıń sózlik quramınıń ádewir bólegin terminler quraydı. Aytayıq, qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı sońǵı jıllar ishinde háwij alıwı, qaraqalpaq tiliniń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi, ilim hám texnikanıń, óndiristiń, jámiyetlik-siyasiy hám xalıq mádeniyatınıń órkenlewi menen tolıp atırǵan terminler menen bayıdı. Nátiyjede sózlik quramda basqa sózlik qatlamlardan ayrıqsha belgileri arqalı parq qılatuǵın terminler sisteması payda boldı. Qaraqalpaq til biliminde leksikologiyanıń ajıralmas bir tarawı bolǵan terminologiya júzege keldi.

Terminologiyalıq leksika, mánisi hám arnawlı xızmetine baylanıslı qospalı xarakterge it. Ásirese, onıń qospalılıǵı ayrıqsha sociallıq belgililiginde kórinedi, sonlıqtan da terminologiya ulıwma xalıqlıq baqlawda boladı. Usı tarawdaǵı barlıq ózgerisler rásmiy esapqa alıp barıladı, ádebiy tildiń normalarınıń obektiv talaplarına sáykes ilajlar kóriledi. Terminler arnawlı sotsiallıq belgililikke iye sózler toparı sıpatında qaraqalpaq tilshileriniń dıqqatın ózine awdarıp kiyatır. Dáslepki jıllarda bul tarawdaǵı jumıslardı jónge túsiriw, ámeliy baǵdarda iske asırıldı. Ásirese, bunday jumıslar xalıq bilimlendiriw isleri kóz-qarasınan shólkemlestirilip keldi. Aytayıq, dáslepki 30-40-jıllardaǵı matematikalıq, fizikalıq t.b. terminologiyalıq sózlikler usı niyette dóretilip, jámietshilikke usınılǵan edi. Bul jumıs keyingi jıllarda da dawam etilip kiyatır. Usı baǵdarda sońǵı jıllardıń ózinde biologiya, ximiya, lingvistika, t.b. usaǵan ilim tarawları boyınsha arnawlı praktikalıq baǵdardaǵı sózlikler jarıqqa shıqtı.

Terminler sisteması ilimiy izertlewlerdiń obyekti bolıp kiyatır. Aytayıq, kórkem óner terminleri, lingvistikalıq terminler, bazı bir professionallıq arnawlı atamalar boyınsha usınday izertlewlerden ibarat. Terminler máselesi basqa til ilimine baylanıslı máselelerdi izertlewlerde de, joqarǵı oqıw orınlarına arnalǵan sabaqlıqlarda da sóz etilgen. Sonday-aq prof. E. Berdimuratov tárepinen «Qaraqalpaq terminologiyası (1989), Qaraqalpaq tili terminleri (1999)» degen tikkeley terminologiya máselesine arnalǵan miynetler dóretildi.