|
Atama hám onıń tiykarǵı belgileri
Qaraqalpaq tili - rawajlanǵan millet tilleriniń biri. Onıń házirgi rawajlanıw dárejesi, baylıǵı hám sóylewdi támiyin ttiwdegi keń múmkinshilikleri, tń birinshi gezekte, sózlik quramda kórinedi. Ekonomikalıq siyasiy hám mádeniy turmıstıń, tariyxıy jámiyetlik rawajdanıwlardıń pútkil kartinası uǵımlar hám sózler túrinde xalıqtıń sanasında qáliplesken hám olar til arqalı qatnastı támiyin ttip, óziniń sotsiallıq xızmetin atqarıp kiyatır.
Termin hám terminologiya máselesi - til biliminde ilimiy jaqtan da, ámeliy jaqtan da tń áhmittli máselelerdiń biri. Bul aktual mashqala til ilimpazlarınıń dıqqatın trteden-aq awdarıp kiyatır. Sońǵı jıllardıń ózinde usı másele dógereginde ilimiy hám ámeliy konferentsiyalar shólkemlestrilip onda sózlik quramdaǵı terminlerdi hár tárepleme úyreniw, ilimiy izertlew jumısların keń hám joqarı dárejede júrgiziw, olardı házirgi zaman talapları, ádebiy tillerdiń obektiv rawajlanıw nızamlarına sáykes unifikatsiyalıq hám qollanılıwı boyınsha belgili bir normaǵa túsiriw, sistemalastırıw, teoriyalıq tiykarların islep shıǵıw kún tártibinde qoyılıp keldi.
Terminniń arnawlı xızmeti, álbette, onıń arnawlı uǵımdı dál bere alatuǵın atama sıpatında payda bolıwı hám ómir súriwi menen baylanıslı. Máselen, parodiya termini qaraqalpaq tiline rus tili arqalı awıstı. Bul atama ayırım jazıwshınıń yamasa shıǵarmanıń stiline házil ushın tliklew baǵdarında til qurallarınıń paydalanıwı degen uǵımdı anıqlaydı. Demek parodiya usı arnawlı uǵımdı dál anıqlaw xızmetinde jumsalatuǵın arnawlı til birligi eken.
Al terminler bolsa belgili turmıs tarawında, aytayıq, ilim, texnika, mádeniyat, jámiyetlik siyasiy turmıs, sanaat hám awıl xojalıǵı, t.b. boyınsha uǵımlardı ataydı hám definitivlik jaqtan anıqlaydı, yaǵnıy uǵımdı túsindiredi: İzafet arab, parsı hám túrkiy tillerdegi anıqlawısh penen onıń keyninen kelgen anıqlawıshı sóz arasındaǵı sintaksislik baylanıstıń bir túri, morfema sózdiń mánili bólekleri: túbir, suffiks, jalǵaw, prefiks, túbir morfeması, affiks morfeması, prefiks morfeması; kapitalizm - barlıq óndiris quralları kapitalistlerdiń jeke menshigi bolıp tsaplanatuǵın hám jallanbalı rabochiylardıń kúshin ekspluatatsiyalap ózine payda túsiretuǵın jámiyetlik qurılıs, t.b. Ádette terminler bir mánili leksikalıq birlikler dep tanıladı. Bunda kóbinese anaw ya mınaw terminniń sol turmıs tarawındaǵı uǵımǵa tolıq sáykes keliwi, sol tarawda basqa tarawındaǵı hár bir termin tek ǵana usı ilimge baylanııslı ilimiy uǵımdı anıqlap keledi. Usılay bolıwı da kerek. Óytkeni anaw ya mınaw ilim ya texnikaǵa baylanıslı bir termin arqalı túrli ilimiy, texnikalıq h.t.b. uǵımlardı ańlatıw múmkin bolǵanda, ilimiy uǵımdı qáliplestiriw, túsiniw oǵada qıyın bolar edi. Terminologiyalıq sistemanıń arnawlılıǵı, sistemalılıq, funktsiyalıq talapları, ózgeshelikleri bul nársege, yaǵnıy hár túrlilikke múmkinshilik bermeydi, unifikatsiya qálegen terminlik mánige tán. Degen menen tilde geypara terminlerdiń túrli turmıs tarawında túrli uǵımlardı anıqlap keletuǵınlıǵı kórinedi. Terminler qollanılıw órisi boyınsha ulıwma qollanılıwshı leksikalıq qatlam menen salıstırǵanda trkin paydalana bermeydi, qollanılıw órisi biraz sheklengen xarakterde eken. Bul jaǵday olardı sheklengen leksikalıq qatlam ishinde qarawǵa tiykar boladı.
Terminler - rásmiylestirilgen til birlikleri. Olar barlıq waqıtta jámiyetlik baqlawda boladı. Eger anıqlanıwshı uǵım menen sol uǵımdı anıqlawshı nominatsiya arasında sáykeslik bolmasa, ádebiy tildiń obektiv talapları tiykarında terminologiyaǵa ózgerisler tngizilip barıladı. Tildiń rawajlanıwı ádette ekstralingvistikalıq hám lingvistikalıq faktorlar tsabınan, olardıń óz-ara baylanısı hám ǵárezsizligi tiykarında ámeliy iske asıp otıradı. Adamzat iskerliginiń túrli tarawları menen tárepleri, jámiyetlik turmıs tilge sırqı faktorlar sıpatında tásir ttedi. Sırtqı faktorlar tildiń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwine de, ondaǵı geypara qurılıslıq ózgerislerge de qatnasadı. Tildiń ishki rawajlanıw nızamı ishki qurılısında payda bolǵan, qáliplesken úlgiler sistemasınan turadı. Sırtqı faktorlar tildiń ishki qurılısı ushın retseptler bere almaydı, tek tásir jasaydı, til oǵan sol úlgiler sistemasınıń bazasında ǵana juwap beredi.
Terminler tariyxıy funkcionallıq jaqtan da bahalanıwı kerek. Bunda olardıń sheklengen leksikalıq qatlam bolıwına qaramastan birazlarınıń qalıń kópshiligi tanımalılıǵı, ekinshi toparınıń tanıs tmesligi, ayrıqsha professionallıq bilimdi talap etetuǵınlıǵı eske alınadı. Usı faktlerge baylanıslı birinshi tanımalı topar funktsionallıq qollanılıwı jaǵınan aktiv xarakterge iye, al ekinshi toparı passiv terminlerden ibarat.
Terminlerdiń stillik ózgesheliklerine baha beriw eń birinshi gezekte olarǵa funktsionallıq jaqtan qatnas jasawdı talap etedi. Bul jaǵday qaraqalpaq tiliniń funktsionallıq stilleri, funktsionallıq stiller leksikasında terminlerdiń ornı hám qollanılıw ayırıqshalıqları haqqındaǵı máselege tikkeley baylanıslı. Ádette til stillleri tildiń tariyxıy rawajlanıw dawamında, onıń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi tiykarında payda boladı, jetilisedi hám rawajlanadı. Tildiń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi nátiyjesinde anaw ya mınaw ádebiyat yamasa jazıw janırına turmıs sferasına belgili bir jaǵdaylarǵa sáykes semantikalıq jaqtan bekitilgen ekspressivlik jaqtan ólshengen maqsetli túrde shólkemlestirilgen til qurallarınıq sisteması dóreydi. Olar funktsionallıq jaqtan sáykes ózgeshe belgilerge it boladı. Xalıq tili sistemasında adamlardıń jámiyetlik iskerligin shaqapshalarına qaray sóylewde tańlap qollanılatuǵın, sol tarawlarǵa beyim til quralları stillik jaqtan ózgeshelenip baradı. Nátiyjede xalıq tiliniń funktsionallıq stilleri dóreydi olar kem-kemnen qáliplesedi hám jetilisedi. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde onıń jámiyetlik xızmetiniń, ásirese sońǵı dáwirde tlewli dárejede keńeyiwine baylanıslı publitsistikalıq, ilimiy, kórkem ádebiyat, rásmiy usaǵan eń baslı funktsionallıq stilleriniń qálipleskenligi hám ayırım stillik tarmaqshalar retinde sáykes belgilerge iye bolǵanlıǵı belgili. Qaraqalpaq tiliniń terminleri bolsa usı funkcionallıq stiller sistemasında sáykes arnawlı uǵımlardı definetivlik anıqlawshı atamalar, sol stillik tarmaqshalar tarawında tańlana qollanılatuǵın birlikler retinde qollanıladı.
Tema boyınsha tapsırmalar
Terminlerdiń stillik ózgeshelikleri tuwralı jazıǹ.
Akademiyalıq jazıw páninde qollanılatuǵın terminlerge túsindirme jazıǹ.
Do'stlaringiz bilan baham: |
