1-sanli lektsiya

Tayanish so`zler: Gidrofitler, gigrofitlertranspiratsiya, kletka shiresi, kserofitler, mezofit, efemeroidlar, efemer, sukkulent, sklerofit, eukserofitler, gemikserofitler, peykilokserofitler, stipakserofitler, toqima, gigromorfa
Barliq o`simlikler qurg`aqshiliqqa birdey shidam bere almaydi. Birewleri qurg`aqshiliqqa jaman shidam beredi. Basqalari jetkilikli da`rejede qurg`aqshiliqqa shidamli, u`shinshileri araliq jag`daydi iyeleydi. Usilarg`a baylanisli E.Varming (1902) o`simliklerdin` ig`alliqqa qatnasi boyinsha olar u`sh ekologiyaliq toparg`a bo`linedi: gidrofitler, kserofitler ha`m mezofitler.
Gidrofitler - bul o`simlikler ig`alli jerlerde, batpaqlarda, da`r`ya ha`m ko`llerdin` jag`alarinda ko`p izg`arli orinlarda o`sip suwdin` jetispewshiligine shidamsiz boladi. Bulardin` ko`pshiligi sho`p deneli izg`arli tropikaliq tog`aylarda o`setug`in O`simlikler. Bul tog`aylarda hawa barliq waqit suw puwlari menen toying`an bolip ha`mme waqit bul O`simliklerde ust`itsa ashiq bolip ko`p suwdi puwlandiradi, awsiq suwlar ayriqsha gidatodlardin` payda boliwi arqali bo`linip shig`adi. Bul gigrofit tipindegi O`simliklerdin` japiraq plastinkalari iri, biraq ko`plegen japiraqlari jin`ishke, bir neshe kletka qabatinan turiwshi jumsaq, olar ha`tte hawa ig`allilig`inin` aziraq to`menlewinde ko`tere almaydi. Bul sayani su`yiwshi gigrofitler. Misali: paporotnikler ig`alli tropikaliq jerlerde sayani su`yiwshi gigrofitlerden basqa ashiq jerlerde o`siwshi jaqtiliqti su`yiwshi gigrofitler de ushirasadi. Olar u`stindegi hawa jeterli da`rejede ig`alli, biraq ayirim ig`allilig`inin` terbelisleri boyinsha ig`alli tropikaliq tog`aylardin` hawasina qarag`anda bir qansha qurg`aq boladi. Jaqtiliq su`yiwshi tropikaliq gigrofitlerde sali, batpaq pal`masi, papirus ha`m t.b o`simlikler kiredi. Jaqtiliqti su`yiwshi gigrofitler bizin` ken`isliklerde ku`shli ig`alli ha`m ha`tte az suwli jerlerde o`sedi, bunday jerlerdin` hawasi jeterli da`rejede ig`alli boladi. Bular jeken, qamis h.tb.
Gigrofitlerdin` du`zilisinin` o`zlerine ta`n o`zgerisleri to`mendegilerden ibarat. Olar topiraqtan suwdi sin`iriwine ha`m na`tiyjede onda kislorod jetispewine baylanisli paqal ha`m tamirlarinda, japiraqlarinda kletka araliq sistemasi jaqsi rawajlang`an, tamirdin` o`siw konusina shekem jetetug`in hawa bosliqlari ha`m kletka araliqlari paqal ha`m japiraqlarinin` ko`leminin` yarimina ha`m ha`tte onnan da ko`p bo`limin quraydi. Ig`allaniw ha`m kislorod jetispewi na`tiyjesinde gigrofitlerdin` tamirlari topiraq gorizontinin` joqarisinda jaylasqan ha`lsiz shaqalanadi, ha`m tamir tu`kleri bolmaydi.
Haqiyqiy gigrofitlerdin` japiraqlari gigromorf du`ziliske iye: olardin` japiraq plastinkalarinin`, kletkalari iri, kletka araliqlari u`lken bolip, gewek gubkali parenximadan turadi, sirtqi qabati epidermis ha`m kutikula ha`lsiz rawajlang`an, bag`anali parenximada ha`lsiz rawajlang`an yamasa uliwma bolmaydi. Japiraq ha`m paqallardin` gigromorfliq du`zilisi transpiratsiyanin` ustitsanin` ha`lsiz retleniwi, hawa ha`m topiraq ig`allilig`inin` to`menlewi gigrofitlerdin` tez soliw sebeplerine alip keledi. Hawanin` ko`birek ig`allaniwinin` da`wirinde transpiratsiya toqtaydi ha`m gigropitler suwdi gidatotlar arqali bo`lip shig`aradi. A`piwayi gigrofitler ha`m mezofitler arasinda ko`plegen araliq toparlar boladi. Tiykarinan bular ko`p yamasa az izg`arli jerlerde jasaytug`in g`a`llelerde ha`m ran`lerde ushirasadi. Ig`alliq jetkilikli mug`dardag`i jerlerde o`setug`in gigrofitler kletka shiresinin` 800 den 1300 kPa shekemgi 8 den 13 atm to`men osmotikaliq basimina iye.
Gigrofitler suwda o`setug`in haqiyqiy suw o`simlikleri. Olardin` birewlerinin` japiraqlari suw u`stinde ju`zedi, basqalari tolig`i menen suwg`a batip turadi. Olardin` tek g`ana gu`llew da`wirinde gu`lleri suwdin` u`stine shig`adi. Misali, suw lyutikleri, vallisneriya, rdestin` ayirim tu`rleri. Al ayirim gigrofitlerden rogolistnik ha`m nadyanin` tu`rleri ha`tte suwdin` astinda da gu`lleydi.
Evolyutsiya protsesinin` na`tiyjesinde gidrofitler suw ortalig`i jag`daylarinda to`mendegishe bir qatar iykemlese alg`an.

1. 
   Suwda jaqtiliq az, sonliqtan jerdegi O`simliklerdey, suw O`simliklerinin` japiraqlarinda xloroplast tek mezofitlerde emes, al epidermiste boladi.
   
2. 
   Hawag`a qarag`anda suwda kislorod bir qansha az, sonliqtan gigrofitlerge qarag`anda gidrofitlerdin` hawa bosliqlari ha`m kletka araliqlari jaqsi rawajlang`an. Ayirim suw O`simliklerinde olardin` suw u`stinde ju`ziwin jen`illestiriw ushin kletka araliqlari ha`m hawa bosliqlari onin` denesinin` u0F in ha`m onnan da ko`birek ko`lemin iyeleydi.
   

Bunnan tisqari, olardin` suwg`a batqan japiraqlarinin` plastinkalarinin` ko`lemi mayda u`leslerge joqarilaydi. Ol suw menen su`ykelis maydanin joqarilatadi, na`tiyjede suw O`simliklerinin` kislorod penen jaqsi ta`miyinlewine mu`mkinshilik beredi.

3. 
   Suw O`simliklerine ko`binese ha`r qiyli japiraqliliq geterofiliya bayqaladi~ suwdin` joqarisindag`i ju`ziwshi japiraqlar o`zinin` formasi ha`m u`lkenligi boyinsha suwg`a batqan japiraqlardan ayirilip turadi. Birinshileri bir qansha iri plastinkalarg`a, ekinshileri bir qansha mayda, jiyi jag`dayda kesilgen sabaqsha siyaqli tarqalg`an u`leslerge iye. Suw asti japiraqlarinda epidermis ju`da` jin`ishke kutikulasiz, japiraq plastinkalari jin`ishke ustitsasiz bolip suwdi an`sat o`tkeredi.
   
4. 
   Suwda ha`m qurg`aqliqta o`setug`in o`simliklerge salistirg`animizda suw O`simliklerinde mexanikaliq toqimalari paqal periferiyasina jaqin, al suw O`simliklerinde olarg`a mayisqaqliq berip turg`anliqtan orayg`a jaqin rawajlanadi.
   
5. 
   Usinday sari ha`m aq tun`g`iyiq siyaqli o`simliklerde tamir sistemasi ku`shli rawajlang`an. Biraq suw u`stinde ju`ziwshi o`simliklerdin` tamirlari tolig`i menen qisqarg`an, al suw japiraqti n` jin`ishke plastinkalari arqali soriladi.
   
6. 
   Suw hawag`a qarag`anda vegetatsiya da`wirinde to`men temperaturag`a iye. Sonliqtan suw O`simlikleri vegetativ ko`beyiw uqiplilig`ina iye. Olardin` ko`pshiliginde ko`p mug`darda awqatliq xor zatlari bar. Tu`r o`zgertken shaqalar yag`niy ayriqsha qislawshi bu`rktiler-
   

{turionlar}di payda etedi. Na`tiyjede bul trionlar awirlasip suwdin` tu`bine tu`sedi ha`m sol jerde qisiladi.

7. 
   Ko`pshilik suw o`simlikleri olardin` kletkalarindag`i tirishilik iskerligi ushin za`ru`r duzlardin` juwiliwinan saqlawshi qabiq penen qaplang`an.
   

Kserofitler-qurg`aq jerlerde o`setug`in O`simlikler bolip atmosfera ha`m topiraq qurg`aqshilig`ina shidam berip fiziologiyaliq jaqtan jedel boladi. Qa`dimgi kserofitler ushin organlarinin` kseromorfli du`zilisi ta`n.

1. 
   Japiraqli tig`iz, qatti, juwan kutikulali, ko`p qabatli juwan diywalli epidermali, ko`p mug`dardag`i mexanikaliq toqimag`a iye.
   

Sonliqtanda ha`tte japiraq ko`p mug`darda da suw jog`altsa da, turgor halatin jog`altpaydi.

2. 
   Japiraqlari ortasinan uzinina quwsirilip qalip japiraqtin` ustitsali ta`repi trubka ishinde ko`rinedi. Ku`shli qurg`aqlang`an qurg`aqliqtan japiraq plastinkalari toplaniwi mu`mkin. Ig`alli hawadan japiraq plastinkalari derlik jalpaq boladi. Olar tipchak, selew h. t.b. g`a`llelerdin` japiraqlarinda boladi.
   
3. 
   Ko`plegen kserofitlerde japiraqtin` jog`aliwi (reduktsiyasi) bayqaladi, sog`an baylanisli japiraq u`stindegi puwlaniw qisqaradi.
   
4. 
   Ko`pshilik kserofitlerdin` a`sirese olardin` japiraqlari bizin` dalalarimizda o`setug`in efiopiya shalfeyindegi, Tu`slik Afrikada ushirasatug`in jiltir ag`ashlarda kiyiz siyaqli bolip qaplang`an.
   
5. 
   Ayirim kserofitlerdin` japiraqlarinin` u`sti aq mumli qabat penen qaplang`an, sonliqtan o`simlik ko`pshilik jag`dayda ko`gis ren`ge iye.
   
6. 
   Haqiyqiy kserofitlerdin` japiraqlari ju`da` ko`p ustitsag`a iye (probkali dubta qmmw u00den qq00ge shekem) suw o`tkeriwshi sistemasi ku`shli rawajlang`an (sho`l putasi Persiya rozasi tamirinin` uzinlig`i qsmw eqwimm ge shekem jetedi). Ustitsanin` sani ha`m uzinlig`i tamirinin` uzinlig`i o`tken ha`m jil dawaminda jawg`an jawin-shashinnin` mug`darina baylanisli.
   
7. 
   Kserofit japiraqlarinda japiraqtin` u`sti ta`repinde bag`anali parenxima eki qabat ha`m onnan da ko`p bolip jaylasqan ko`plegen o`simliklerde olar japiraqtin` asti ta`repinde rawajlanadi. Gubkali parenxima kletkalari ha`m kletka araliqlari onsha u`lken emes ko`leminde boladi.
   
8. 
   Kserofitlerdin` kletka shiresinin` osmotikaliq basimi ju`da` joqari 100000 kPa shekem (100 atm).Kserofitli du`zilistin` esapqa alg`an barliq belgileri sirtqi sharayatqa baylanisli. Ko`birek qurg`aq jerlerde kserofitliq belgileri ku`sheyedi, japiraqlar jiyriladi. Bul transpiratsiya sheklengen belgilerge qaramastan qa`dimgi kserofitler mezofitlerge qarag`anda ig`alliliqti
   

ko`birek jumsawi mu`mkin, eger ig`allig`i jetkilikli topiraqta o`skende. Bunin` na`tiyjesinde minanday juwmaq shig`ariw mu`mkin, kserofitler suwdi tek g`ana u`nemli tu`rde jumsap qoymastan, sonin` menen birge onin` topiraqtan jedelli tu`rde alip turadi. O`simlikke topiraqtan suwdin` keliw tezligi, topiraqtag`i suwdin` uliwma mug`darina ha`m qozg`alis tezligine baylanisli, topiraq qurg`aq bolg`an sayin ondag`i suw a`ste ha`reket etedi. N.A.Maksimov atap aytqaninday qurg`aq topiraqlarda ig`alliqtin` jetispewshiligi ha`m ha`reketsizligi ko`plegen O`simliklerdin` tamirlarinin` ku`shli o`siwinin` tiykarg`i sebebi dep esaplaydi. Misali: G.Didmerdin` mag`liwmati boyinsha bir dana sulinin` tamirinin` uliwma uzinlig`i 600 km ge jetiwi mu`mkin, al sutkasina ortasha tkm ge o`sedi. Eger bug`an tamir tu`kshelerinin` uliwma uzinlig`in qossaq, onda barliq soriwshi sistemasinin` uzinlig`i 100000 km di quraydi. Bunnan da u`lken ku`shli tamir sistemasi Freatofitlerde rawajlanadi (sho`p o`simliklerinin` tamirlari dushshi suw qa`ddine jetedi), misali, qara seksewildin` tamir sistemasi 30-40 m teren`likke shekem kiriwi mu`mkin. Kserofitlerdin` tamirlari topiraqtin` joqarg`i gorizontinin` qurg`awi menen topiraqqa teren`irek o`tedi ha`m ba`ha`rdegi vegetatsiya da`wirinin` aqirinda topiraq qalin`lig`ina ha`m topiraq astina kiredi. Ayirim kserofitler eki yarusli tamir sistemasina iye. Haqiyqiy pistenin` joqarg`i tamirlari 80sm teren`likke shekem kiredi, ha`m ba`ha`rgi jazg`i da`wirde ig`alliq penen ta`minlenedi. To`mengi tamirlar 160-180 sm teren`likke jetip ha`m ag`ashti suw menen vegetatsiya da`wrinin` II-yariminda ta`miynleydi Pamir alay taw aldi ha`m jiralarinda ha`m orta Aziyanin` basqa jerlerinde topiraq asti ha`m topiraq gorizontina ig`alliqti toliq paydalaniwi na`tiyjesinde, qurg`aq sharayatlarg`a jawin-shashinnin` ortasha jilliliq mug`dari 250-350mm, 40-43⁰S jazg`i temperaturada ha`m salistirmalig`i 10-13%ke tu`sken waqitta fistashka tog`ayliqlardi payda etedi. Bunnan basqa transpiratsiyanin` joqari jedelligine qaramastan haqiyqiy fistashka barliq jaz dawaminda normal suw almasiw menen ta`minlew uqiplig`ina iye ha`m tek oktyabr` noyabr`de japiraqlarin tu`siredi, bul waqitlari sonin` menen birge o`sken buxara mindali, tikenli mindal`, Goncharov tu`yetabani ha`m t.b. tu`rlerdin` jildin` issi waqitlari derlik tolig`i menen japiraqlarin tu`siredi. (Popov 1971). :lken teren`likke kirgen kserofitlerdin` quwatli ku`shli shaqalang`an tamirlari topiraqta suw az bolg`an jag`dayda u`lken teren`liktegi maydanlardan suwdi jiynaydi. Bul kserofitlerdin` qurg`aqliqqa shidaminin` tiykari. Topiraqta suw qanshelli ko`p bolsa quwatli tamir sistemasi oni tez paqal arqali japiraqqa beredi ha`m keyninen maydan birliginde tamirlardin` qalin` boliwi ha`m ko`p sandag`i ustitsanin` boliwi menen oni tez puwlandiradi. Bunnan kelip shig`a otirip, A.A.Maksimov ha`m B.A.Keller sklerofit tipindegi kserofitler, eger topiraqta ig`alliq , ko`birek jetkilikli bolsa, mezofitler itimalli tu`rde ko`birek puwlandira aladi ha`m puwlandiradi dep da`lilleydi. Ha`tte en` a`piwayi kserofitlerde qurg`aqshiliqti su`yiwshi o`simlikler bolmaydi, olar tek g`ana qurg`aqshiliqqa shidamli ha`m mezofitlerge qarag`anda suw jetispewshilikke shidam beriw uqiplilig`ina iye. Jazda ku`shli qurg`aqliq da`wirinde kserofitler o`siwin toqtatadi, jiyi jag`daylarda japiraqlarin tolig`i menen tu`siredi. Jawin-shashin salistirmali ko`birek bolg`an ba`ha`r aylarinda kserofitler mezofitlerge qarag`anda ig`alliqti ko`birek jumsay otirip o`siw ha`m gu`llewge jetedi. N.A.Maksimovtin` pikirinshe, tsitoplazmani baylanisqan suw qansha ko`p bolsa, o`simlik qurg`aqshiliqqa sonshama shidamli boladi. Kserofitler topari o`zinin` sirtqi ko`rinisi, fiziologiyaliq o`zgesheligi, sonin` menen birge suwg`a bolg`an talabi boyinsha da birdey emes.
A.P. Shennikov (1950) kserofitlerdin` qurg`aq jerlerge iykemlesiwi boyinsha olardi eki toparg`a bo`ledi ~

1. 
   Paqalli (kaktus) ha`m japiraqli (agava, aloe) sukkulentler. Bular kletkasi ju`da` ko`p mug`darda suwdan turatug`in ku`shli rawajlang`an parenximaliq toqima`g`a iye shireli etli O`simlikler. Sukkulentler ushin kletka shiresinin` to`men osmotikaliq basim xarakterli: paqallilarda 550-590 kPa (5,5-5,9aTm) japiraqlilarda -500-6700 kPa (5-6,7aTm). Olardin` tamirlarinin` joqarisi ku`shil shaqalang`an song`i suwdi ku`shli sorip aliwshi ha`m tez o`siwshi. Qurg`aq waqitlarda tamirlari qurg`ap qaladi. Sukkulentler suwdi ju`da` u`nemli tu`rde jumsaydi.
   
2. 
   Sklerofitler- sukkulentlerge toliq qarama-qarsi. olardin` japiraqlari suwdi jiynamaydi, kerisinshe olar salistirmali tu`rde suw menen az ta`miynlengen, qurg`aqlaw boladi.
   

Mexanikaliq ha`m jabiwshi toqima`lardin` jaqsi rawajlaniwina baylanisli kserofitlerdin` japiraqlari qatti ha`m ha`tte 25%ke shekem ha`m onnanda ko`birek suwdi jog`altqanda da turgor jag`dayin jog`altpaydi. Sklerofitlerdin` kletka shiresinin` osmotikaliq basimi 4000-10000kPa (40-100aTm) ha`m ha`tte onnanda ko`p boladi. Olar japiraqlarg`a suwdi tez beriw u`qiplig`ina iye quwatli tamir sistemasin payda etedi . Sonliqtan topiraqta ig`alliq ko`p bolsa sklerofitlerdin` transpiratsiya jedenligi ju`da` joqari boladi.
P.A. Genkel` (1965) kserofitlerdi sukkulentler, ewkserofitler, gemikserofitler, poykilokserofitler, stipakserofitler dep t tipke bo`ledi.
Mezofitler. Bul ortasha ig`illang`an topiraqlarda o`setug`in O`simlikler, olar ig`alliqti kserofitlerge qarag`anda ko`birek, gigrofitlerge qarag`anda aziraq talap etedi. Mezofiftler tropikada sonday-aq suwiq oblastlarda ushirasadi, biraq ortasha ig`alli sharayatlarda ha`m jaqsi aeratsiyalang`an topiraqlarda hu`kimlik etedi. Mezofitler o`zinin` morfologiyasi ha`m fiziolagiyasi boyinsha ha`r qiyli bolip kseromorfli ha`m gigromorfli belgiler menen baylanisadi. Olardin` birewleri o`zinin` du`zilisi ha`m ig`alliqqa bolg`an talabi boyinsha kserofitlerge jaqin basqalari gigrofitlerge, u`shinshileri qa`dimgi mezofitler bolip esaplanadi. Mezofitlerdin` japirag`inin` toqima`lari ko`p yamasa az, japiraqtin` u`sti ta`repinde jaylasqan tig`iz palisat parenximag`a ( sayali japiraqlardan basqa) japiraqtin` asti ta`repinde jaylasqan gubkali gewek parenximag`a bo`lengen . Kletka ha`m kletka araliqlari ortasha ko`lemde olardin` tamirshalarinin` tori kserofitlerge qarag`anda onsha qalin` emes, al gigrofitlerge qarag`anda ko`birek qalin` boladi. Ustitsilardin` sani ortasha kletka shiresinin` osmotaikaliq basimi w000- wt00kPa shegerasinda terbeledi. Qa`dimgi mezofitlerge ko`plegen ma`deniy O`simlikler kiredi: da`nli, miyweli, jemisli, ovoshli, japiraqli ag`ashlar, otlaq sho`pler, eja sbornaya, suli, klever lugovoy ha`m t.b. Ko`p yamasa az dawam etetug`in qurg`aqliqqa shidam beriwge iykemlesken mezofitler kseromezofitler ha`m mezokserofitler dep ataladi.
Mezofitler jer betinde ken` tarqalg`an ha`m sog`an baylanisli ha`r qiyli du`zilistegi belgilerge iye. A.P.Shennikov (1950) sog`an baylanisli klimat sharayatlarina qarap mezofitlerdi to`mendegi t tipke bo`ledi:

1. 
   Ig`alli tropikaliq tog`aylardag`i ma`ngi jasil mezofitler~
   
2. 
   Qisqi jasil ag`ash ta`rizli mezofitler~
   
3. 
   Jazg`i jasil ag`ash ta`rizli mezofitler~
   
4. 
   Jazg`i jasil ko`p jilliq sho`p deneli mezofitler~
   
5. 
   Efemerle ha`m efemeroidlar .
   

Mezofitler arasinda ayriqsha orindi efemer ha`m efemeroidlar iyeleydi. Olar tiykarinan sho`listan oblastlarin: Orta Aziya sho`listanliq larina Tu`slik Shig`is Evropa bo`limine ha`m t.b. qurg`aqshiliq oblast`larg`a ta`n`. Efemerler bir jilliq sho`p deneli O`simlikler. Olar erte ba`ha`rde jilli ku`nler baslang`anda ha`m topiraqta ig`alliliq jetkilikli mug`darda bolg`anda o`sedi. Bir eki ay dawaminda tuqimi shig`adi, o`simlik o`sedi, gu`lleydi ha`m miyweleydi. Olardin` tuqimi piskennen keyin o`siw organlari tolig`i menen o`ledi, tek g`ana topiraqqa tu`sken tuqimlari qaladi. Ig`allliliq ha`m jilliliq jetkilikli bolg`an da`wirde ba`ha`rdegi efemerler o`zinin` rawajlaniwinin` toliq tsiklin o`tep u`lgeredi. Biraqta qurg`aq ba`ha`rde olardin` o`siwi irkiledi, gu`llew ha`m miywelew sheklenedi ha`m tuqimi pisip u`lgermeydi. Ba`ha`rdegi efemerlerden basqa gu`zgi efemerlerde bar. Olardin` tuqimi gu`z yamasa qista o`sedi. Biraq olardin` tez o`siwi, gu`llewi ha`m miywelewi ba`ha`rde basalanadi. Efemerlerge to`mendegi sho`listandag`i o`simlikler kiredi. Sho`listan Burachnigi, Turchaninova prolomnigi, shig`is mortugi. Orta Aziya sho`listandag`i efemerlerge mak Pavlin ko`knari, iymek roemeriya ha`m t.b. Dala zonasinda tarqalg`an efemerlerden ba`ha`rgi vesnyanka, dala burachogi, min`bas ha`m t.b. Biraq tu`rinin` sani sirtqi ko`rinisi ha`m ha`r qiylilig`i boyinsha dala efemerleri sho`listanlardag`ig`a qarag`anda a`hmiyetli orindi iyeleydi.
Efemeroidlar- ko`p jilliq efemerlerge qarag`anda iri, ba`ha`rdegi qisqa o`sew da`wirine iye, sho`p deneli o`simlikler. Qurg`aqshiliq basalniwi menen olardin` jer u`sti bo`limi tolig`i menen o`ledi tuqimi ha`m jer asti organlari, tu`ynekleri, piyazshalari, tamir paqali, ko`p jilliq
tamirlari qaladi. Orta Aziya sho`listanlarinda o`siwi ha`m rawajlaniwi, sirtqi ko`rinisi ha`m qurg`aqshiliqqa iykemlesiw boyinsha ayirilip turatug`in efemeroidlar ushirasadi. Bir qansha iri o`simlikler -Ferula tuwisinin` tu`rleri Misali sasiq gewrek i jil dawaminda tek g`ana tu`p japiraqlardi payda etip ha`m jildan-jilg`a o`zinin` tamirin juwanaytadi. Tirishiliginin` tog`izinshi jili diametri 10 sm ha`m biykligi 1 metrden ko`pke jetetug`in paqali payda boladi. Segiz jil dawaminda toplag`an kraxmal ha`m ba`ha`rgi ig`alliliq esabinan paqali tez o`sedi (sutkasinaqusm ge shekem) ha`m qurg`aqliliq baslaniw shekem o`zinin` rawajlaniwinin` toliq tsiklin o`tep u`lgeredi. Keyin o`simlik o`ledi. Sho`listan ra`n`leri u`zin, tamir paqalina ha`m topiraqqa teren` kirip turatug`in qalin` tamir torlarina iye. Bul ra`n`lilerdin` jer asti organlari jazdin` issi ha`m uzaq qurqaq da`wirinde a`sirese topiraq ku`shli qizg`anda (jasirin tirishilik) etedi. Temperaturanin` to`menlew ha`m topiraqtin` ig`allilig`i menen bu`rtikten jas japiraqlar payda boladi. Basqa efemeroidlar jazg`i qurg`aqshiliqta kewiw ta`sirinen ha`r qiyli iykemlesiwlerdi islep shiqqan, qurg`aqshiliqtan saqlaniw ushin ag`ashlanadi ha`m to`mengi ta`repi probkalanadi, al piyazshanin` ishki jumsaq bo`limi qurg`aqshiliqtan qabirshaqlar ha`m
t.b. menen oralg`an.