1. Psixologiya fani predmeti maqsadi va vazifalari

ички сабаблар, яъни хатти-ҳаракат эгасининг субектив психологик хусусиятлари назарда тутилади (мотивлар, эҳтиёжлар, мақсадлар, мўлжаллар, истаклар, қизиқишлар ва ҳоказолар);
ташқи сабаблар – фаолиятнинг ташқи шарт-шароитлари ва ҳолатлари. Яъни, булар айни конкрет ҳолатларни келиб чиқишига сабаб бўладиган ташқи стимуллардир.
3…
Behaviorizm doirasida Markaziy ijtimoiy-psixologik muammo o'rganish muammosi, ya'ni sinov va xatolar orqali shaxsiy tajribaga ega bo'lish va mustahkamlash g'oyasi edi. Ta'lim berishning to'rtta asosiy qonuni: ta'sir qonuni, mashq qonuni, tayyorgarlik qonuni va assotsiativ o'zgarish qonuni ta'kidlangan.
Ta'sir qonuni, xuddi shu vaziyatga bo'lgan barcha reaktsiyalardan kelib chiqqan holda, faqat ijobiy his-tuyg'ular bilan birga keladigan ustunlikka aylanadi.
Jismoniy mashqlar qonuni, bu reaktsiya vaziyat takrorlanishning chastotasi, kuchi va davomiyligi bilan mutanosib ravishda belgilanadi, ijtimoiy odatlarning shakllanishiga asoslanadi.
Tayyorgarlik qonuni psixofizyologik darajada moslashuvni yaxshilash uchun mashqlar orqali insonning imkoniyatlarini ochib beradi.
Assotsiativ o'zgarish qonuni, agar bir vaqtning o'zida ikkita stimulning ta'siri bo'lsa, ulardan biri ijobiy (salbiy) reaktsiyaga sabab bo'lsa, ikkinchisi (bundan oldin neytral) bir xil reaktsiyaga sabab bo'lishi mumkin.
K. Xullning g'oyalariga asoslanib, ijtimoiy psixologiyada N. Miller va D. dol lardning umidsizlik – tajovuz nazariyasi ishlab chiqildi, ko'plab diadik o'zaro ta'sirlar modellari taklif etildi.
Behaviorizmning asosiy metodologik takabburligi shundaki, ishlarning aksariyati hayvonlarda amalga oshiriladi.
Psikanaliz birinchi navbatda Z. Freyd nomi bilan bog'liq. Ijtimoiy psixologiyada keng tarqalmagan. Ushbu yo'nalishda ijtimoiy-psixologik nazariyalarni yaratishga urinishlar E. Fromm va J. Fromning nomlari bilan bog'liq. Sullivan. Ijtimoiy psixologiyaning ayrim masalalari K. Jung va A. Adler asarlarida rivojlangan. Psixoanaliz doirasida hal qilinadigan ikkita ijtimoiy-psixologik muammolar mavjud:inson va jamiyat o'rtasidagi ziddiyat muammosi, insonning ijtimoiy taqiqlari bilan to'qnashuvi va shaxsning ijtimoiy faolligi manbalari muammosi.
+Ushbu tendentsiya doirasida t-guruhlarini (trening guruhlarini) o'tkazish amaliyoti rivojlana boshladi, bu erda odamlar bir-biriga ta'sir qilish mexanizmlari qo'llaniladi. Psikanaliz yangi psixologik tendentsiyaga – insonparvarlik psixologiyasiga (A. Maslow, K. Rogers vakillari) turtki berdi.
Kognitiv. Interaktsionizm
+ Kognitiv ijtimoiy xulq-atvorni shaxsning bilim (bilim) jarayonlari prizmasidan ko'rib chiqadi. Gestalt psixologiyasidan va Pol ka Levinning nazariyasidan kelib chiqadi. Kognitiv maktab vakillari (J. Piaget, U. Nycer, JC. Bruner, R. Atkinson va boshqalar) inson bilimlarini shakllantirish usullarini o'rganib chiqdi; hissiy axborotni o'zgartirish, bilim jarayonlarining strukturaviy bloklarining paydo bo'lishi va rivojlanishi, inson xatti-harakatlarida bilimlarning o'rni, xotirada bilimlarni tashkil etish, intellektual funktsiyalarni rivojlantirish, xotira va fikrlash jarayonlarida og'zaki va majoziy komponentlarning nisbati. Ko'pgina hayot sharoitlarida inson fikrlashning o'ziga xos xususiyatlariga vositachilik qilgan qarorlar qabul qilgan degan xulosaga kelishdi.
Kognitiv ijtimoiy psixologiyada, kognitiv muvofiqlik nazariyasi muhim o'rin tutadi, bu esa insonning xulq-atvorining asosiy motivatsion omili sifatida muvofiqlikni o'rnatish, uning bilim strukturasining muvozanati zarurligini ta'kidlaydi. Ushbu nazariyalarga quyidagilar kiradi: F. Hayderning muvozanatli tuzilmalari nazariyasi, T. Nyukomning kommunikativ aktlari nazariyasi, L. FeS-tingerning kognitiv dissonans nazariyasi va C. Osgood va P. Tannenbaum uyg'unligining nazariyasi.
23-вариант
1. Характернинг табиати ва намоён бўлиши
2. Фаолиятнинг асосий турлари тўғрисида тушунча
3. Темперамент ва тарбия муаммолари
1.Характер - бу шахснинг фаолият ва мулоқот жараёнида таркиб топадиган, намоён бўладиган индивидуал хусусиятлар бўлиб, индивид учун у типик хулқ-атвор хислатлари бўлиб ҳисобланади
Характер хусусиятлари инсонда оила муҳитида, жамият таъсири остида ва таълим - тарбияда шаклланади. Инсонга туғма равишда берилган темперамент хусусиятлари жамиятнинг фаолият турларига қараб ижтимоийлашади
Характер - ижтимоий муҳит таъсирида таркиб топиб, шахснинг атрофдаги воқеликка ва ўз-ўзига бўлган муносабатида ифодаланадиган, муайян шароитда типик хулқ-атвор усулларини белгилаб берадиган барқарор индивидуал психик хусусиятлар йиғиндисидир (юнончадан «хислат», «белги», «тамға»).
Характер туғма бўлмайди. Фақат лаёқат нишонлари туғма бўлиши мумкин, улар нерв системасининг хусусиятларига боғлиқ бўлади. У кишининг ҳаёт ва фаолият шароитларига боғлиқ ҳолда таркиб топиб, ўзгарувчан ва тарбияланувчандир.
Махсус шароитда таълим-тарбия таъсирида салбий характер хусусиятларини бартараф қилиш, ижобий характер хусусиятларини шакллантириш мумкин
Характер хусусиятларининг миқдорий ифодаланиши, яъни айрим белгиларнинг ҳаддан ташқари кучли намоён бўлиши шахс хулқ-атвори меъёрининг энг охирги маррасига бориб, патологик белгилар билан чегараланиш ҳолатида кўзатилади. Бу ҳолат психологияда характер актсентуацияси яъни, меъёрдан ортиши деб аталади. Бунда шахсда бошқаларга нисбатан барқарорлик бўлгани ҳолда бир хил қаттиқ ҳаяжонлантирувчи омилларга заифлик ортиши кўзатилади
Характер актсентуацияси турлари олимлар томонидан турли хил кўринишда ажратиб кўрсатилади.
2.Фаолият -бу тирик организмни ўз эҳтиёжларини қондиришга қаратилган харакатлари.
Шахс фаолияти – инсон онги ва тафаккури билан бошқариладиган, ундаги турли эҳтиёжлардан келиб чиқадиган ҳамда ташқи оламни ва ўз ўзини ўзгартириш, такомиллаштиришга қаратилган активлик
Фаолият структураси
Эҳтиёж Мотив Мақсад Фаолият Ҳатти-ҳаракат Операция
Инсонга хос эҳтиёжлар биологик ва ижтимоий ёки моддий ва маънавий характерга эга бўлади.
Биологик эҳтиёжлар барча тирик организмларга хосдир. Аммо фақат одам эҳтиёжларини ўзига хос тарзда яъни мақсадлар орқали амалга оширади
Ҳар бир фаолият тузилишида ички ва ташқи компонентларни ажратиш мумкин.
Ички компонент -тасаввурдаги ишингиз режасидир, у фаолиятни бошқариб туради.
Ташқи компонент- ташқи предметлар билан амалий ҳатти-ҳаракатлардир. Ички компонент ташқини негизида пайдо бўлади.
Фаолият турлари
Меҳнат-бу фаолият жараёнида турли моддий ва маънавий қадриятлар яратилади.
Ўқиш- бу фаолият жараёнида инсон турли малака, билим ва кўникмаларни ўзлаштиради.
Ўйин – бу фаолият жараёнида инсон борлиқни билади ва жамиятдаги мураккаб нормаларни ўзлаштиради.
3. Темперамент – (лот. «темпераментум» - аралашма) инсон психикасининг индивидуал жиҳатдан ўзига хос, шахс фаолияти ва хулқининг динамик, яъни ўзгарувчан ва эмоционал-ҳиссий томонларини характерловчи хусусиятлар мажмуидир
Temperamentning fiziologik asosini nerv sistemasining xususiyatlari tashkil etadi:
Kuchli (irodali va asab tizimi mustahkam);
Sabrli bo’lish (hissiyotlarga berilmaslik va tormozlanmaslik);
Harakatchanlik (asab tizimiga berilmasdan o’zini boshqara olish
Insonlar to’rt xil temperament tiplariga bo’linadilar:
Xoleriklar (kuchli, irodasiz);
Melanxoliklar (ojiz, irodasiz);
Sangviniklar (kuchli, irodali, harakatchan);
Flegmatiklar (kuchli, irodali, bosiq).
Xoleriklarning asab tizimi kuchli, qiyinchiliklarni yengishga bardoshi yetadi. Lekin irodasiz, darrov portlaydilar. Eng ajralib turadigan xarakter xususiyat-laridan biri, ularning beqaror-ligidir. Bu holat ulardagi jahldorlik va tez yonib ketishlik bilan ifodalanadi.
Sangviniklarning asab tizimi kuchli va barqaror. Qiyin va kutilmagan vaziyatda o’zlarini tuta biladilar. Hamma vaqt ko’tarinki kayfiyatdalar.
Флегматиклар ваз -мин ва чидамли. Хар бир шароитда ўзини қўлга олади. Жахлдор эмаслар, кесатиқларга бепарво. Одамлар билан муно-сабатлари бир хилда
Меланхоликлар хаддан ташқари сезгир ва таъсирчан дили арзимас нарсага вайрон бўлади, ўта иродасиз ва беқа- рор. Салга хафа бўлади, суст ва тортинчоқ, журъатсиз шахслар.
24-variant
1. 1. “Мен” образи ва концепциясининг шаклланиши
Шахс, индивид, индивидуаллик тушунчаларининг ижтимоий психологик
моҳияти. Шахсни ўрганишнинг ижтимоий психология учун ўзига хослиги.
Индивиднинг шахс сифатида ривожланишига оид назарияларнинг моҳияти:
биогенетик, социогенетик ва биосоциогенетик назариялар. Шахснинг “Мен”
концепцияси ва образининг моҳияти. З.Фрейд бўйича “Мен” образи ва унинг
тузилиши. Супер эго – ижтимоий муҳитдаги қадриятлар ва урф-одатлар сифатида шахснинг “Мен”ига таъсир ўтказиши. Ижтимоий психологияда шахснинг ижтимоий типларини ўрганишнинг ўзига хослиги ва зарурлиги: экстроверт ва интроверт типлар; мобил ва ригид типлар; доминант ва тобе типлар. Ижтимоий таъсирларнинг шахс томонидан қабул қилиниши. Шахс шаклланишида ижтимоий муҳитинг роли. Шахс ҳаётида ижтимоий назорат шаклларининг ўрни. Ижтимоий норма ва унинг шахсга сингдирилиши. Ижтимоий нормаларга амал қилиш – шахс ва жамият муносабатларидаги муҳим жиҳати сифатида. Ижтимоий санкция тушунчаси.
Ижтимоий санкция – шахс ва жамият муносабатларини бошқарувчи асосий омил.
Ижтимоий рол – шахснинг жамият аъзолари ундан кутадиган бурч ва мажбуриятлар
тизимидан иборат механизм эканлиги. Роллар тўқнашувининг рўй бериши ва унинг оқибатлари.
2. Сезги ва сезувчанликнинг психологик асоси.
Сезги деб - атрофимиздаги нарса ва ҳодисаларнинг сезги аъзоларимизга бевосита таъсир этиши натижасида уларнинг айрим белги ва хусусиятларини миямизда акс эттирилишини айтамиз.
1)ЭКСТРОЦЕПТИВ
ДИСТАНТ:
•КЎРИШ
•ЭШИТИШ •ҲИД БИЛИШ
КОНТАКТ:
•ТАЪМ БИЛИШ •ТЕМПЕРАТУРА •ТАКТИЛ
•ТУЮШ
. ИНТРОЦЕПТИВ - ИЧКИ ОРГАНЛАР ҲОЛАТИ ҲАҚИДАГИ СЕЗГИЛАР
• ОҒРИҚ СЕЗГИЛАРИ
ПРОПРИОЦЕПТИВ - •МУВОЗАНАТ СЕЗГИЛАРИ
•ҲАРАКАТ СЕЗГИЛАРИ
Экстроцептив сезгилар: буларга ташқи муҳитдаги нарсалар ва ҳодисаларнинг хусусиятларини акс эттирадиган ва тана юзасини сезадиган сезгилар (кўриш, эшитиш, ҳид билиш, таъм билиш, тери туйғу) киради
Тананинг ички аъзоларидаги ўзгаришларни сезадиган интрорецептив сезгилар. Бунга оғриқ сезгилари киради
Мушаклар ва пайлардаги ҳолатни сезадиган проприорецептив сезгилар. Бунга мускул-ҳаракат сезгиси киради. Улар гавдамизнинг ҳолати ва ҳаракати ҳақида ахборот беради
3. Пулга муносабат ва унинг ижтимоий, маданий жиҳатдан ўзига хос хусусиятлари
Agar siz odamlar va pul o’rtasidagi munosabatlarni sinchkovlik bilan ko’rib chiqsangiz, pulning cho’ntagida paydo bo’lishiga ko’pincha odamlar ongidagi to’siqlar to’sqinlik qilishi aniq bo’ladi. – Men puldan qo’rqaman. “Pul mendan qochadi.” “Men hech qachon boyib ketmayman.” Siz bunday bayonotlar bilan tanishmisiz? Ko’pchilik, hatto besh yuz ming yoki undan ko’proq odamga ega bo’lishi mumkin deb o’ylashdan qo’rqishadi; ular uchun bu bir xil ilmiy fantastika. Ular bilan nima qilish kerak?
Agar biror kishi pulni munosib deb bilmasa, u doimo yo’qotadi. Xo’sh, siz pulni yaxshi ko’rasizmi? Ko’p odamlar pulni yaxshi ko’rishini aytishadi. Ammo ularga qanday munosabatda bo’lishlari tekshirishni osonlashtiradi. Agar pul cho’ntagiga g’ijimlangan banknot shaklida g’ijimlangan bo’lsa, unda ularning egasi nafaqat uning banknotalarini yoqtirmaydi, balki ularni hurmat qilmaydi. Pulingizni hisoblaysizmi, xavfsizligini saqlaysizmi? Bizning rus pulimiz qanday ko’rinishini bilasizmi? Besh yuz so’mlik pulda, yuz so’mlik qog’ozda nima tasvirlangan, ikkala tomonda ham nimalar tasvirlangan? Aytgancha, pulni sevadigan va unga ega bo’lganlarning hammasi buni bilishadi.
1- SAVOL
Shaxaning ozini ozi boxolash mexanizmlari
Shaxsning o’z o’ziga bahosi.
Shaxsning o’zi, imkoniyatlari, qobiliyatlari hakidagi umumlashgan va
nisbatan turg’un tasavvurlari o’z-o’ziga bahosi deyiladi. Psixologiyada o’zo’ziga
bahoning uchta turi ajratiladi:1. O’z-o’ziga to’g’ri baho berish, ya’ni
realistik baho; 2. O’z-o’zini me’yor darajasida biroz oshirib yoki pasaytrib
baholash; 3. O’z -o’zini me’yoridan ortiqcha oshirib yoki paaytirib baholash.
O’z-o’ziga nisbatan baho turli sifatlar va shaxsning orttirilgan tajribasi, shu
tajriba asosida yotgan yutuqlariga bog’liq holda turlicha bo’lishi mumkin.
Ya’ni, ayni biror ish, yutuq yuzasidan ortib ketsa, boshqasi ta’sirida —
aksincha, pastlab ketishi mumkin. Bu baho aslida shaxsga boshqalarning real
munosabatlariga bog’liq bo’lsa-da, aslida u shaxs ongi tizimidagi mezonlarga,
ya’ni, uning o’zi subyektiv tarzda shu munosabatlarni qanchalik qadrlashiga
bog’liq tarzda shakllanadi. Masalan, maktabda bir fan o’qituvchisining bolaga
nisbatan ijobiy munosabati, doimiy maqtovlari uning o’z-o’ziga bahosini
oshirsa, boshqa bir o’qituvchining salbiy munosabati ham bu bahoni
pastlatmasligi mumkin. Ya’ni, bu baho ko’proq shaxsning o’ziga bog’liq
bo’lib, u subyektiv xarakterga egadir.
O’z-o’ziga baho nafaqat xaqiqatga yaqin (adekvat), to’g’ri bo’lishi, balki
u o’ta past yoki yuqori ham bo’lishi mumkin.
Demak, shaxsning qanday sifatlarga ega ekanligi, undagi baholarning
obyektivligiga bog’liq tarzda o’z-o’zi bilan muloqotga kirishib, jadvaldagiga
muvofiq shaxs o’zini nazorat qila oladi. Shuning uchun ham hayotda shunday
kishilar uchraydiki, katta majlisda ishi tanqidga uchrasa ham, o’ziga holis baho
berib, kerakli to’g’ri xulosalar chiqara oladi, shunday odamlar ham borki,
arzimagan xatolik uchun o’z «ich-etini yeb tashlaydi». Bu o’sha ichki
dialogning har kimda har xil ekanligidan darak beruvchi faktlardir.
2- SAVOL
Mativatsiyaning shaxs extiyojlari bilan bogliqligi: moddiy va manaviy extiyojlar
Ehtiyojlar kelib chiqishiga va predmetiga kora farqlanadi. Kelib chiqishiga kora ehtiyojlar
TABIIY va MADANIY bolishi mumkin.
Tabiiy ehtiyojlarda kishining ozining hayoti va oz avlodlari hayotini saqlash va
davom ettirish uchun zarur bolgan shart-sharoitlarga bogliqligi ifodalanadi. Barcha
odamlarda ovkatlanishga, suv ichishga, qarama-qarshi jinsning mavjud bolishiga,
uxlashga, sovuqdan va haddan ziyod issiqdan saqlanishga va hokozolarga tabiiy ehtiyoj boladi.
Agar tabiiy ehtiyojlardan birontasi uzoq vaqt davomida qondirilmasdan qolsa
odam mukarrar ravishda xalok boladi yoki naslini davom ettirish imkoniyatidan mahrum
boladi. Garchand tabiiy ehtiyojlar (ularning soniga kora) odamning hayvon
ajdodlaridagi va ibtidoiy odamlardagi kabi tarzda qolgan bolsa ham, lekin ular oz psixologik
mohiyatiga kora hayvonlarning tabiiy ehtiyojidan tubdan farq qiladi.
ehtiyojlarni qondirishning usullari va qurollari ozgaribgina qolmasdan, eng
muhimi, ehtiyojlarning ozi ozgarib bormoqda.
Madaniy ehtiyojlarda odamning foliyati insoniyat madaniyatining mahsulotlriga bogliq ekanligi
ifodalanadi; uning ildizlar butunlay kishilik tarixining sarhadlariga borib
taqaladi. U yo bu xilda tarkib topgan madaniyat sharoitlarida biron bir
tabiiy ehtiyojni qondirish vositasi bolib xizmat qiladigan narsalar (vilka va koshik,
ovkatni eyish uchun ishlatiladigan chuplar) ham madaniy ehtiyojlar obekti hisoblanadi. Agar
kishining madaniy ehtiyojlari qondirilmasa u halok bolmaydi (tabiiy ehtiyojlarni
qondirilmagan sharoitda ana shunaka bolishi mumkin edi), lekin undagi odamiylik
sifatlari jiddiy zararlanadi.
Ehtiyojlar oz predmetining xarakterga kora MODDIY va MANAVIY bolishi mumkin.
Moddiy ehtiyojlarga kishining moddiy predmetlarga qaramligi (ovqatlanishga,
qiyinishga, uy-joyga, maishiy turmush ashyolariga va boshqa narsalarga
ehtiyoj sezish), manaviy ehtiyojlarda esa ijtimoiy ong mahsuliga tobeligi ifodalanadi. Manaviy
ehtiyojlar manaviy madaniyatni yaratish va ozlashtirishda oz aksini topadi. Kishi oz fikr
- mulohazalari va tuygularini boshqalar bilan baham qurishga, kitoblar va jurnallar oqishga,
kinofil’mlar qurishga, musiqa tinglashga va shu kabilarga ehtiyoj sezadi.
Manaviy ehtiyojlar moddiy ehtiyojlar bilan uzviy bogliqdir. Manaviy ehtiyojlarni qondirish uchun,
moddiy ehtiyojlar predmeti hisoblanmish moddiy narsalar (kitoblar, gazetalar, yozuv va nota
qogozlar, buyoklar va shu kabilar) talab qilinishi shubxasiz. ehtiyojlarning
qondirilishi bilan bogliq bolgan faoliyatga undovchi va uning yonalishini
belgilovchi sabablar
3- SAVOL
Muvafaqiyatga erishishda minipulyatsiya va yolgonga qarshi chiqishning psixologik xususiyatlari
O'rtacha ob'ektda yoki ularning guruhlarida. Manipulyatsiya - bu shaxsning zulmi bo'lib, inson o'zi
qo'lga kiritmoqchi bo'lgan narsaga (bilim, tajriba, moddiy boylik) ishonmoqchi bo'lganligi sababli,
zulmga "o'zlari ishonmoqchi bo'lgan yolg'on" orqali erishish mumkin.
Aqlni manipulyatsiya qilish belgilari
ma'naviy, psixologik ta'sirning bir turi (jismoniy zo'ravonlik yoki zo'ravonlik tahdididan ko'ra).
Manipulyator harakatlarining maqsadi inson shaxsiyatining ruhi, aqliy tuzilmalari.
yashirin ta'sir, uning haqiqati manipulyatsiya ob'ekti tomonidan sezilmasligi kerak. Amerika
ommaviy axborot vositalarining etakchi ekspertlaridan biri, Kaliforniya universiteti professori G.
Shiller ta'kidlaganidek: “Muvaffaqiyatga erishish uchun manipulyatsiya ko'rinmas qolishi kerak.
Manipulyatsiyaning muvaffaqiyati, agar manipulyatsiya qilinayotgan odam sodir bo'layotgan hamma
narsa tabiiy va muqarrar deb hisoblasa va manipulyatsiya faktining o'zi sub'ekt xotirasida aks
etmasa, kafolatlanadi. Muxtasar qilib aytganda, manipulyatsiya yolg'on haqiqatni talab qiladi, unda
uning mavjudligi sezilmaydi. Bu yolg'on haqiqat ommaviy axborot vositalari tomonidan yaratilgan.
Ular odamlar tomonidan o'zlashtirilgan va keyinchalik ular tomonidan o'zlarinikidek qabul
qilinadigan nufuzli fikrlarning estafetasidir. Asosiy maqsad, ayniqsa, ehtiyotkorlik bilan yashiringan -
shuning uchun hatto manipulyatsiyaga urinish faktining fosh etilishi ham uzoq muddatli niyatlarni
oydinlashtirishga olib kelmaydi.
katta mahorat va bilim talab qiladigan ta'sir. Jamoat ongini manipulyatsiya qilish texnologiyaga
aylanganligi sababli, ushbu texnologiyaga (yoki uning qismlariga) ega bo'lgan professional ishchilar
paydo bo'ldi.
onglari manipulyatsiya qilinayotgan odamlarga shaxslar sifatida emas, balki ob'ektlar, o'ziga xos
narsa sifatida qaraladi. Manipulyatsiya do'st yoki sherikning xatti-harakatlariga ta'sir qilish emas,
balki kuch texnologiyasining bir qismidir.
Manipulyatsiyaning zaruriy shartlari
Muvaffaqiyatli manipulyatsiyaning sharti shundaki, aksariyat hollarda fuqarolarning aksariyati
ommaviy axborot vositalari xabarlarini so'roq qilish uchun aqliy kuch yoki vaqt sarflashni
xohlamaydilar. Ongning har qanday manipulyatsiyasi o'zaro ta'sirdir. Biror kishi manipulyatsiya
qurboniga aylanishi mumkin, agar u hammuallif, sherik sifatida harakat qilsa. Manipulyatsiya
zo'ravonlik emas, balki vasvasadir.
28-вариант
1. Психологиянинг фанлар тизимида тутган ўрни.
2. Психологиянинг асосий методлари.
3. Мулоқот ҳақида тушунча.Мулоқот турлари, функциялари ва тузилиши.

1.Psixologiya ko'plab fanlar bilan uzviy bog'liq holda rivojlanib ketadi. Fanlar bog'liqliklar psixologiyaning fanlar tizimidagi o'rnini belgilab beradi. Bizga ma'lumki, mavjud fanlar gumanitar, tabiiy va falsafiy turlarga bo'linadi. Bir qator bir-biri bilan yondosh bo'lgan fanlar ushbu tasniflashga kiritiladi, lekin psixologiya mustaqil fan sifatida namoyon bo'ladi. U inson ruhiy rivojlanishining tabiiy, tarixiy va ijtimoiy kuzatuvni o'rganadi. Psixologiya barcha holda fanlar orasida muhim o'rinni egallaydi. Psixologiya falsafa, tarix, san'atshunoslik, texnika, pedagogika fanlari bilan uzviy bog'liq.

Psixologiya falsafa fani bilan chambachas bog'langan. Bu bog'liq ikkala fanning inson va uning hayotini to'la anglash va rivojlanish an'analarini o'zgartirishdagi o'rni va ahamiyatidan kelib chiqadi.
Tabiat, jamiyat va inson tafakkurini ishlab chiqarishga oid bo’lgan umumiy mahsulotlar va jarayonlarni psixologiya falsafaning bazasidan oladi va shu bilan birga o’zi ham inson ongi va tafakkuri energiyalarini sovutish yutu beqlar bilan falsafani yutu beqlar bilan falsafani . Shuni alohida ta' yuklash joizki, mustaqillik mafkurasi va milliy ongniga taalluqli, umumiy, ilmiy jismoniy narsalarni tizimlashda bu ikkala fan - falsafa va psixologiyaning hamkorligi bevosita seziladi. Bu bog'liqlik avvalo yangicha tafakkur va dunyoqarashni muammosi ko'ndalang turgan tarixiy davrda milliy istiqlol qoyalarini yurtdoshlarimiz ongi va tafakkurida o'zini tutish qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qilmoqda.
2.Psixologiyaning asosiy metodlari. Aniq izlanish predmetiga ega bo'lgan har qanday fan o'sha predmetining materialni boshqarish va materiallar to'plash uchun maxsus uskunalar va materiallardan tozalash va ular fanning metodlari deb yuritiladi. Fanning sahifasi va obro`si birinchi navbatdagi o`sha metodlar yordamida to`plangan ma`lumotlarning ishonchliligi va validligiga bog`liq bo`ladi. Bu bevosita psixologiyaga ham aloqador bo`lib, metodlar masalasi bu fanda juda katta katta molik masala sifatida qaraladi. Chunki yuqorida ta'kidlaganimizdek, psixik xodisalarni bevosita qo`l bilan ushlab, ko`z bilan ilg`ab, quloq bilan sezish qiyin. Lekin juda koʻplab fanlar bilan faol hamkorlik shunga olib kelganki, psixologiyaning har bir sinovini yechish va maʼlumotlarga ega boʻlish uchun koʻplab metodlardan oʻtkazish, eng ishonchli va mukammallarini saqlab qolgan.
KUZATISH METODASI
Tashqi (ob'ektiv vaqt)
Ichki (sub'ektiv, o`z-o`zini ushlab turish)
Erkin Kuzatuv standartlashtirilgan
Guruh ichida soat
Guruh tashqarisida quvvat
soroq METODLARI
Ogʻzaki soʻroq
Yozma so'roq
Erkin so'roq (suhbat) Standartlashtirilgan so'roq
TESTLAR Usuli
Test-so'rov
Test-topshiriq
Proyektiv test Sotsiometrik test
TAJRIBA
Tabiiy eksperiment Laboratoriya eksperimenti
MODELLASHTIRISH
Matematik modellashtirish Mantiqiy modellashtirish
Texnik modellashtirish Kibernetik modellashtirish
3. Muloqot - shaxsiy individual jarayonda namoyon bo`ladigan birlamchi faoliyat turlaridan biri. Bu faoliyat insondagi kuchli kuchlardan biri - inson bo`lish, o`xshab gapirish, ularga yordam, sevish, o`zaroni aloqalarni mustahkamlashga yordam beradi. Shaxs o`z taraqqiyotini aynan shu faoliyat turini egallashdan va nutqi orqali (verbal) va nutqsiz vositalar (noverbal) vositalar yordamida boshqarish vositalarini mukammal egallashga zamin.

Maqsadlariga kora, muloqot xizmat ko'rsatishga yordam beradigan holda biologik va ijtimoiy turlarga bo'linadi.

Biologik - bu organizmni oziqlantirish, barqarorlash va rivojlanish uchun zarur bo‘lgan muloqot. U asosiy hayotiy hayotlarni birgalikda bilan bog‘liq.
Ijtimo muloqot vositalari xodimlariaro aloqalarni va imkoniyatlar, individ shaxsiy kamotining interxususiy aloqalarini o‘rnatish va rivojlantirishdan iborat. Biologik va ijtimoiy narsalarni bir nechta turga chiqarish mumkin bo‘lsa, muloqotning ham juda xususiy yaratishi mumkin.
Odamlarning amaliy faoliyatida muloqotning odamlarni ajratadi:
1. «Niqoblar aloqasi» - suhbatdoshning shaxsiy muloqot vositalari va foydalanish imkoniyatiga ega bo'lmagan rasmiy bunda haqiqiy hissiyotlar, istaklar, munosabatlarni yashirish rasmlari rasmiy iboralar, yoqimli xushmuomalalik, dimog'dorlik niqoblari, yuz, imo-ishora rasmlar ifoda to' plami qo'yicha.
2. Oddiy muloqotda boshqa odamga zarur yoki xalal beradigan ob’ekt sifatida baho beradilar: agar zarur bo‘lsa, aloqaga faollik bilan kirishadi, agar xalal beradi bo‘lsa, – itarib boradilar, yoki zararli qo‘pol iboralarni qo‘llaydi.
3. Rasmiy-rolli muloqot - bu sheriklarning ijtimoiy rollari darajasidagi muloqot (boʻsh - qoʻl ostidagi xodim, sotuvchi - xaridor, servis xizmati xodimi - yordamchi). Bunda ma'lum yordam va yordamlar asosida ish yuritilib, muloqot mazmuni va foydalanishga ular bo'sundirilgan.[1]
4. Boshqariladigan muloqot suhbatdoshning shaxsiy xususiyatlaridan kelib chiqib, turli usullarni (xushomad, qo‘rqitish, aldov va boshqalar) qo‘llagan undan foyda olish.
5. Bu dunyoviy muloqot - bu turning biror narsaga oid bo‘ ishlab chiqarishdan iborat, odamlar o‘z fikrlarini emas, bunday mahsulotlar uchun umumiy bo‘lgan fikrlarni bildiradi.
6. Havoyi muloqot - bu muloqot uchun muloqot.
7. Do‘stlarning ma’naviy, shaxslararo muloqoti vaqtida mavzuni qo‘zg‘atish va bir-birlarini yuz ifodasi, tovushlar ohangi va jismoniy mashqlar mumkin.
29-вариант
1. Психологияда шахс ва жамият муаммоси
2. Диққат ва фаолият.Диққат турлари
3. Идрокнинг физиологик асослари.
1. Shaxs - ijtimoiy va shaharlararo munosabatlarning maxsuli, ongli faoliyatining sub'еkti bo`lmish individdir. Shaxsga talluqli bo`lgan eng muhim tasniv ham uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy munosabatlarga bеvosita aloqadorlik,ijtimoiy faoliyatga nisbatan ham ob'еkt, ham sub'еkt bo`lishlikdir.Shaxs» tushunchasi psixologiyada eng ko’p qo’llaniladigan tushunchalar sirasiga kiradi. Psixologiya o’rganadigan barcha fеnomеnlar aynan shu tushuncha atrofida qayd etiladi. Inson ruhiy olami qonuniyatlari bilan qiziqqan har qanday olim yoki tadqiqotchi ham shaxsning ijtimoiyligi va aynan jamiyat bilan bo’lgan aloqasi masalasini chеtlab e’tolmagan. Shaxs - ijtimoiy va shaxslararo munosabatlarning maxsuli, ongli faoliyatning sub'еkti bo’lmish individdir.Shaxsga talluqli bo’lgan eng muxim tasnif ham uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy munosabatlarga bеvosita aloqadorlik, ijtimoiy faoliyatga nisbatan xam ob'еkt, xam sub'еkt bo’lishlikdir.Shaxsga talluqli bo’lgan fazilatlardan eng muhimi shuki, u shu tashqi, ijtimoiy ta'sirlarni o’z ongi va idroki bilan qabul qilib (ob'еktni), so’ngra shu ta'sirlarning sub'еkti sifatida faolyait kursatadi. Oddiy qilib aytganda, inson bolasi ilk yoshlikdanok «mеning xayotim». «Bizning dunyo» dеgan ijtimoiy muhitga tushadi. Bu muhit o’sha biz bilgan va har kuni his qiladigan siyosat, huquq, axloq olamidir. Bu muxit kеlishuvlar, tortishuvlar, hamkorliklar, an'analar, udumlar, turli xil tillar olami bo’lib, undagi ko’plab qoidalarga ko’pchilik mutloq qo’shiladi, ba'zilar qisman qo’shiladi. Bu shunday qoidalar va normalar olamiki, ularga bo’ysunmaslik jamiyat tomonidan qoralanadi, ta'qiqlanadi. Shulardan kеlib chiqadigan xulosa shuki, shaxs jamiyat nisbatan barcha tartib - qoidalarga qabul qiluvchi sub'еkt bo’lsa, jamiyat ijtimoiy intizom va tartibning, madaniyatning mufassal ko’rinishidir.Shaxs turli ijtimoiy munosabatlar tizimi ta'sirida bo’ladi va ko’plab ijtimoiy institutlar (oila, mahalla, uquv maskanlar, mеhnat kollеktivlari, norasmiy tashkilotlar, din, san'at, madaniyat va boshqalar) bilan bog’liq bo’ladi. Masalan, shaxsdagi turli g’oyalar, fikrlar va mafkura mafkuraviy munosabatlar tizimi ta'sirida shaklanib, ular bеvosita oila, bog’cha, mahalla maktab va boshqa uquv va tarbiya muassasalari orqali ongga singdiriladi. Agar bu ta'sir uning e'tiqodi darajasida ko`tarilsa, va unda Yana yangidan-yangi fikrlar va g’oyalarning paydo bo’lishi va o’sishiga olib kеlsa, shaxs taraqqiyoti jarayonida shunday faolyait sohasini tanlaydiki, u o’z qobiliyatlari, malaka va ko’nikmalarini rivojlantira borib, ziyoli sifatida yo o’qituvchi, yoki virach, yoki olim, kashfiyotchi, muhandis bo’lib, yurtiga xizmat qiladi.
2. Diqqat — subʼyekt faoliyatining biror obʼyekt yoki hodisaga jalb qilinishi. U har qanday ongli faoliyat samaradorligining zarur shartidir. Bosh miya poʻstlogʻining muayyan joylaridagi optimal qoʻzgʻalish manbalari Diqqatning fiziologik asosini tashkil qiladi. Diqqat ikki turga boʻlinadi: ixtiyorsiz (passiv) Diqqat va ixtiyoriy (aktiv) Diqqat Ixtiyorsiz Diqqat biron tashqi sabab taʼsirida kishi xohishidan qatʼi nazar hosil boʻladi. Bunday Diqqat odamdan iroda kuchini talab qilmaydi. Diqqatni jalb qilish uchun qoʻzgʻatuvchining kuchi katta ahamiyatga ega; mas, narsaning chi-royliligi, yorqinligi, oʻtkir hidliligi va b. xususiyatlari Diqqat ni beixtiyor tortadi. Ixtiyoriy Diqqat da psixik faoliyat oldindan belgilangan maqsad bilan muayyan narsaga ongli ravishda jalb etiladi. Diqqatning bu turi iroda kuchini talab qiladi; shuning uchun bu Diqqat irodaviy Diqqatdeb ham ataladi. Insonning butun ongli faoliyati asosan ixtiyoriy Diqqat vositasida amalga oshiriladi.Diqqatning barqarorlik, koʻchuvchanlik, boʻlinuvchilik kabi xususiyatlari, koʻlami bor. Diqqatning barqarorligi uning yagona, umumiy (mas, kitob oʻqish, masala yechish kabi) ishga xizmat qiluvchi narsa yoki hodisaga uzoq muddat jalb boʻla olishidan iborat. Bunda harakat obʼyektlari (mas, kitob matni, masalada berilgan sonlar va shu kabilar) hamda harakatning oʻzi (mas, masalani yechish yoʻllari) oʻzgarib turishi mumkin, lekin faoliyatning umumiy yoʻnalishi oʻzgarmay saqlani-shi lozim. Koʻchuvchan Diqqat bir faoli-yatdan yoki narsadan boshqa faoliyat yoki narsaga tez jalb boʻladi. Bu xususiyat Diqqatning avvalgi narsaga qay darajada qaratilganligiga va yangi faoliyatning xususiyatiga (uning Diqqatni qanchalik qarata olishiga) bogʻliq. Diqqatning boʻlina olish xususiyati bir vaqtning oʻzida 2 yoki undan ortiq ish-harakat bajarishda aks etib, koʻp kasb egalari (mas, oʻqituvchi, shofyor, uchuvchi) uchun ayniqsa katta ahamiyatga ega. Bu xususiyat bir faoliyatni bajarish xiyla avtomatlashib, ikkinchi faoliyat bir qadar tanish boʻlib qolgandan ke-yin tarkib topadi.Diqqat koʻlami uning eng qisqa vaqt ichida (goʻyo birdaniga) oʻz doirasiga sigʻdira olishi mumkin boʻlgan narsalar soni bilan belgilanadi. Shu jihatdan Diqqat keng yoki tor boʻlishi mumkin. Odatda, keng koʻlamli Diqqat yaxshi Diqqat hisoblanadi. Diqqat koʻlami idrok qilinayotgan narsalarning hamda ularni idrok qilayotgan kishi faoliyatining vazifasi va xususiyatiga bogʻliq.Diqqatning aksi parishonxotirlikayar. Bunda odam Diqqatini biror narsaga toʻplay olmay, hamma vaqt boshqa narsalarga chalgʻiyveradi. Shunday holat kishi qattiq charchaganda, uning uchun ahamiyatsiz juda koʻp qoʻzgʻatuvchilar mavjudligida yoki, aksincha, bitga ham qoʻzgʻatuvchining odam uchun ahamiyati boʻlmaganda roʻy beradi. Mashq qilish bilan parishonxotirlikka barham berish mumkin.Diqqatning turlari va xususiyatlari odamning juda yoshlik davridan boshlab rivojlanadi va hayoti davomida oʻzgarib, murakkablashib boradi.Diqqatning ob'ektiga qarab - tashqi va ichki diqqat.Diqqatning faoliyat turlariga qarab - individual, guruhiy va jamoaviy diqqat
3. Idrok — tirik organizmning maʼlumotlarni qabul qilib, qayta ishlash jarayoni; organizmga obʼyektiv reallikni aks ettirish va tashqi olamdagi yangidan-yangi vaziyatlarni baholab, shunga yarasha harakat qilish imkonini beradi.
Idrok ongning ,miyaning ijodiy jarayonidir. Idrokning fiziologik asosi bosh miya yarim sharlari poʻstlogʻining analiz va sintez faoliyatidan iborat. Bu faoliyat sezgi aʼzolarimizga taʼsir qilib turgan narsalarning bitta xususiyati bilan emas, balki jami xususiyatlarining taʼsiri bilan bogʻliq. Idrok ana shu barcha xususiyatlar oʻrtasidagi muvaqqat bogʻlanish (qarang Assotsiatsiya) natijasida yuzaga keladi. Inson miyasining umumlashtiruvchi faoliyatiga asoslangan idrok jarayoniga kishining tajribasi, bilim, abstrakt tafakkurning faoliyati va boshqalar ham ishtirok etadi (qarang Appersepsiya). Shuning uchun kishilar ayni bir narsa yoki hodisani yoshlari, maʼlumotlari, turmush tajribalari, kasblari, ijtimoiy kelib chiqishlari, xarakteri, qobiliyati va qiziqishlarida koʻrinadigan shaxsiy xususiyatlariga qarab har xil idrok qiladilar. Masalan, tegishli ixtisosi boʻlmagan kishining birorta yangi mashinani idrok qilishi ixtisosi bor odamning idrokiga qaraganda tor va yuzaki boʻladi.Idrokning muhim xususiyatlaridan biri barqaror (konstant)ligidir. Inson bir vaqtda idrok qilgan narsani oʻz xotirasida saqlab qolish va uni qayta tiklash qobiliyatiga ega.Idrokning nerv - fiziologik mexanizmlari sezgilar kabi reflektor . jarayonir. Lekin u sezgilargi qaraganda bir muncha murakkabroq. I. P. Pavlov ta`limotiga ko`ra, tevarak - atrofdagi narsa-hodisalarning retseptorlarga ta`sir etishi tufayli hosil bo`ladigan muvaqqat nerv bog`lanishlari idrokning fiziologik asosini tashqil etadi. Bu muvaqqat bog`lanishlar narsa - hodisaning birgina xossasi bilan emas, balki barcha xossalari kompleks qo`zg`ovchilar ta`siri bilan vujudga keladi. Masalan, talaba butun bir dars jarayonida idrok qilayotganda o`qituvchini ko`radi, uning nutqini tinglaydi, yozadi. Bu kompleks qo`zg`ovchilar ko`rish, eshitish, muskul - harakat retseptorlarini qo`zg`aydi. Kompleks qo`zg`ovchilarni analizatorlarning miya po`sti bo`limidagi yadrolarida murakkab tahlil va sintez qilish amalga oshadi. Idrok jarayonida tahlil bilan bir vaqtda sintez ham ro`y beradi. SHuning uchun biz ayrim tovushlarni emas, butun so`z va iboralarni idrok qilamiz.