1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
 
160 
Hujayra oqsillari sintezining umumiy sxemasi
. Virus nuklein kislotasini 
sintezida aytilgan uch faktorni kerakligini bu erda ham qo‘llaydigan bo‘lsak 
ancha murakkabliklarni kuzatamiz. 
Hujayra oqsilini sintezi uchun substrat bo‘lib aminokislotalar xizmat 
qiladi. Avvalo ular ATF bilan birikib aktivlashtiriladi va aminoatsiladenilatlar
hosil bo‘ladi. Aminoatsiladenilatlar transport RNK lar (transfer, adaptor, 
eruvchan RNK, tRNK) bilan reaksiyaga kirib, aminoatsil- tRNK hosil qiladi. Bu 
ikki reaksiya aminoatsil-tRNK- sintetaza fermenti tomonidan katalizlanadi. Har 
bir aminokislotaga bitta yoki birqancha tRNK va bitta yoki birqancha amino-
atsil-tRNK- sintetaza fermenti mos keladi. Aminoatsil-tRNK oqsil sintezida 
kerakli substrat bo‘lib xizmat qiladi. 
Matritsa bo‘lib hujayra DNK sining mos sistronida sintezlangan informatsiya
(matritsa ) RNK si (mRNK) xizmat qiladi. U matritsa bo‘lishi uchun avvalo 
ribosoma bilan birikishi kerak. Bu jarayon ancha murakkab bo‘lib, birqancha
bosqichlardan iborat. Avvalo uchlangan - m RNK, t-RNK va ribosomani kichik 
subbirligidan tashkil topgan komleks hosil bo‘ladi. So‘ngra bu kompleksga 
ribosomani katta subbirligi birikadi. Bu kompleksni hosil bo‘lishida maxsus oqsil 
faktorlar ishtirok etadi. Keyinchalik boshqa oqsil faktorlar ishtirokida polipeptid 
zanjirini sintezi boshlanadi. mRNK molekulasi ribosoma bo‘ylab siljiydi;
mRNK ning ma’lum tripletlari (kodonlar) ularga komplementar bo‘lgan 
aminoatsil tRNKning tripletlari (antikodonlari) bilan muloqatda bo‘ladi. Natijada 
ribosomada aminokislota qoldiqlarini ketma-ket bir-biri bilan birlashish 
reaksiyasi sodir bo‘ladi. Ribosomada mRNK ni axborotini o‘qish tartibi ma’lum 
yo‘nalishda – molekulaning 5′- oxiridan 3′- oxiriga qarab boradi. Polipeptid 
zanjirini hosil bo‘lishiga signal bo‘lib mRNK dagi ma’lum tripletlar – 
initsiatsiyalovchi 
tripletlar 
xizmat 
qiladi. 
Bakteriya 
hujayralarida 
initsiatsiyalovchi tripletlar bo‘lib AUG va GUG tripletlar xizmat qiladi. Bu 
tripletlar tRNK molekulasidagi antikodon - formil-metionin qoldig‘ini olib 
yuruvchi tripletlardir. Demak, sintezlanayotgan har qanday polipeptid zanjirida 
birinchi aminokislota bo‘lib formil metionin turadi. Polipeptid zanjirini 
sintezlanishini to‘xtashi uchun signal bo‘lib mRNK dagi ma’lum tripletlar – 
terminirlovchi tripletlar xizmat qiladi. Bu funksiyani UAA,UAG, UGA kodonlar 
bajaradi. 
Ribosomaga 
terminatsiyaolovchi 
tripletni 
tushishi 
bilan, 
ayrim 
(terminatsilovchi) oqsil faktorlar qatnashuvida sintezlangan polipeptidni ribosoma 
va tRNK molekulalaridan ajralishi kuzatiladi. Bu polipeptiddan maxsus 
fermentlar yordamida formil qoldig‘i ajraladi, shunda (endi u metionindan 
boshlanadi) yoki formilmetionin butunlayigacha ajraladi (endi u boshqa birorta 
aminokislotadan boshlanadi). Ozod bo‘lgan ribosoma endi o‘zini subbirliklariga
dissotsiatsiyalanadi, butun sikl yana qaytadan boshidan boshlanishi mumkin. Bu 
qonuniyat bakteriya sistemalarida tasdiqlangan; initsiatsiya va terminatsiya 
mexanizmlari hayvon va o‘simlik hujayralarida ancha kam darajada 
o‘rganilgan. 

---