1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

2.3. Virusologiyaning rivojlanish bosqichlari 
 
(Mazkur qismni 2012 yilgacha bo‘lgan internet ma’lumotlariga 
asoslangan holda (60) to‘liq yoritishga harakat qilindi. Viruslarni ochilishi va 

---

 
 
20 
virusologiyadagi ba’zi muhim voqealar virusologiya metodlarini ochilishiga 
bog‘liqligi qisqacha 1-jadvalda keltirilgan. 
19 asr oxiri va 20 asr boshlari Virusologiyaning rivojlanishi viruslarni 
tadqiq qilish metodlarini yutuqlari bilan chambarchas bog‘liq. 
Shamberlen bakteriya filtrlari orqali filtrlash metodi asosida amalga 
oshirildi. Bu usulda kasallik qo‘zg‘atuvchini bakteriyalardan, ya’ni bakteriyalarni 
nobakteriyalardan ajratildi. Natijada bu usulni qo‘llab quyidagi viruslar aniqlandi: 
1982 y.- tamaki mozaikasi virusi, 1898 y.- oqsim–yashchur (qirov) 
kasalligi virusi, 1899y.- shoxli mollar chumasi virusi, 1900 y.-sariq bezgak virusi, 
1902y.- parranda va qo‘ylar chumasi virusi, 1903 y.-qutirish va cho‘chqalar 
chumasi virusi, 1904 y.-odam chechagi virusi, 1905 y.- itlar chumasi va vaksina
virusi, 1907 y.- denge virusi, 1908 y. - chechak va traxoma viruslari, 1909 y. - 
poliomielit virusi, 1911 y.- Raus sarkomasi virusi, 1915 y. bakteriofaglar, 1916 
y.- qizamiq virusi, 1917 y. - uchuq virusi, 1926 y. - vezikulyar stomatit viruslari 
kashf qilindi. 
30 - yillar viruslarni ajratish va identifikatsiya qilish uchun asosiy 
virusologiya metodi bo‘lib laboratoriya hayvonlarini qo‘llanilishi bo‘ldi (gripp 
viruslari uchun oq sichqonlar, Koksaki viruslari uchun yangi tug‘ilgan
sichqonlar, shimpanze – V gepatiti virusi uchun, onkogen viruslar uchun 
kaptarlar, ichak viruslari uchun - gnotobiont cho‘chqa bolalari va h.). Birinchi 
marta laboratoriya hayvonlarini viruslarni ajratishda ishlatish 1881 y.da 
Pasterdan boshlangan. U qutirish kasalligi virusini quyonlar miyasiga yuqtirib, 
qutirish kasalligi virusini kuchsizlantirilgan (attenuirlangan) formasini olgan, 
keyinchalik bu sikldagi ishlarni qo‘llanilishining avjga chiqqan vaqti 1948 y.da 
Sayklz tomonidan mialgiya epidemiyasi viruslari guruhini ajratishda emadigan 
sichqonlarni ishlatilgan. 
1931 y.da viruslarni ajratishda tovuq embrionlarini ishlatishni A. Woodruff
va E. Goodpasture lar taklif qilishadi. Tovuq embrionlari gripp, chechak, leykoz, 
tovuqlar sarkomasi kabi viruslar ajratishda yaxshi model bo‘lib ishlatildi. 
Xorioallantois qobig‘i to‘qimalarida va allantois suyuqligida juda katta miqdorda 
virus to‘plash va uni keyinchalik tozalash imkoniyati paydo bo‘ldi. Bu albatta 
virusni tovuq to‘qimalarini virus bilan kasallantirib va undan virus ajratgandan
ko‘ra ancha engillik bilan virus ajratish imkoni tug‘dirdi. Tovuq xoriallantois 
to‘qimalarida viruslar bilan kasallanganda spetsifik simptomlarni hosil bo‘lishi 
yoki ularni tovuq yoki boshqa hayvon eritrotsitlarini agglyutinatsiya qilishi 
fenomeni G. Hirst (1941) tomonidan gripp virusini o‘rganish jarayonida 
kuzatiladi va keyinchalik bu xususiyat boshqa viruslarga ham xos ekanligi 
aniqlanadi. 1932 y. ingliz kimyogari Elford tomonidan sun’iy mayda porali 
kolloid membranalarni kashf qilinishi ultrafiltratsiya metodiga asos bo‘ldi. Bu 
metod bilan viruslarni o‘lchamlarini aniqlash va viruslarni bu belgilari bilan 
differensiatsiya qilish imkoni yaratildi. 
1935 yili Stenli tomonidan sentrifugalash metodini ishlatish tamaki 
mozaikasi virusini kristalizatsiyalash imkonini berdi. Hozirgi kunda ham 
sentrifugalash va ultratsentrifugalash
(probirka tagida tezlanish 200 000 g dan 

---