1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

Morfologik metod. 
Virus va hujayra orasidagi munosabatni o‘rganganda 
yirik viruslarni (m., faglarni va hayvon viruslarini) elektron mikroskop yordamida 
ham o‘rgansa bo‘ladi.
Radioaktiv metod. 
Viruslarni qaysi qismi hujayraga kirishi 1952 yilda 
Xershi va CHeyz tomonidan o‘rganilgan. Ular T2 fagini o‘rganishadi. Ichak 
tayoqchasini radioaktiv R
32
yoki S
35
lik oziqa muhitida o‘stirishadi. 
Nishonlangan fosforli oziqa muhitida o‘stirilganda fagning nuklein kislotasi, 
radioaktiv 
oltingugurtli 
muhitda 
o‘stirilganda – oltingugurt tutuvchi 
aminokislotali oqsil nishonlanadi.

---

 
 
134 
Nishonlangan fag ichak tayoqchasining suspenziyasi bilan aralashtiriladi. 
Adsorbsiyalangan fagli hujayralarni kichik aylanish tezligida sentrifugalab ajratib 
olinadi, so‘ngra bu hujayralarni radioaktiv bo‘lmagan oziqa muhiti bilan 
suyultiriladi va ma’lum vaqtdan so‘ng Uoring blendorida (gomogenizatorida) 
kuchli tezlikda chayqatib aralashtiriladi, bu holatda hujayraga kirib ulgurmagan 
fagning qismlari ajralib chiqadi. So‘ngra hujayralar yana sentrifugalab ajratib 
olinadi va ularni blyashka hosil qilishi aniqlanadi. Eng asosiysi cho‘kmausti 
suyuqligida va hujayrada ayrim nishonlangan fosforni va ayrim nishonlangan 
oltingugurtni aniqlanadi. Blendorda kuchli aralashtirilishiga qaramasdan barcha 
hujayralar fag bilan kasallanadi va ularni fag reproduksiya qilish qobiliyati 
saqlanib qoldi. Oltingugurtni 75-80 % cho‘kma usti suyuqligida ekanligi 
aniqlandi. Bundan ko‘rinadiki, fag oqsilining asosiy massasi hujayraga kirmaydi 
va infeksion jarayonning rivojlanishiga kerak emas ekan. Ammo radioaktiv 
fosfornining asosiy massasi hujayradan ajralmaydi, demak, DNKning asosiy 
massasi hujayraga kirar ekan. Shunday qilib, DNK ning asosiy qismi yangi fag 
zarralari avlodini hosil bo‘lishini induksiya qiladi. Hozirgi kunda fag bakteriyaga 
yuqtirilganda hujayraga asosan DNK va ehtimol ichki oqsil nomini olgan oqsil 
ham kiradi deb qabul qilingan. Fag oqsilini asosiy qismi hujayra devorining 
tashqi tomonida qoladi. 
Xershi va Cheyzlar ishining asosiy mohiyati shundan iboratki, ular 
viruslarni hujaraga kirish mexanizmlarini aniqladilar, ikkinchidan esa birinchi 
marta virusning yuqumliligini boshlanishiga ma’sul nuklein kislota ekanligi 
aniqlandi. Ularning bu ishlari Shramm, Frenkel-Konrat va ularni hamkasabalari 
tomonidan TMV ning toza preparatlaridan nuklein kislotalarini ajratib olishadi va 
RNK ni o‘simlikga yuqtirilganda o‘simlikda xuddi virus hosil qilgan 
simptomlarni hosil bo‘lishi kuzatildi. Xershi i Cheyz metodi bilan nuklein 
kislotani genetik informatsiyani tutishi va u hujayralarni kasallantirishida asosiy 
rol o‘ynashi konuniyatni tasdiqlanadi, ammo uni universal emasligi aniqlanadi. 
M, ipsimon fd bakteriofagini hujayra ichiga ham nuklein kislotasi, ham oqsili 
kirishi hamda Senday virusining ichki nukleoprteidi hujayraga kirishi 
isbotlanadi. Elektron mikroskop yordamida ba’zi yirik hayvon viruslari 
morfologiyasi o‘zgarmagan holda kirishi isbotlandi. 
Shunday qilib kasallangan hujayraga albatta nuklein kislota kiradi. Ba’zi 
holatlarda oqsildan xoli bo‘lgan nuklein kislota kirsa, boshqa holatlarda 
hujayraga nuklein kislota bilan birga oqsilni asosiy qismi, yana boshqa 
holatlarda virus zarrasini qisman o‘zgargan yoki butunlay o‘zgarmagan holatda 
kirishi isbotlanadi.