1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
 
103 
viruslarga misol qilib tamaki mozaikasi virusini ko‘rsatish mumkin. Bu virusni 
nukleokapsidi 2130 ta bir xil subbirliklardan tuzilgan, spiral aylanasiga 16 1/3 ta 
subbirlik to‘g‘ri keladi, spiral qadami esa 2,3 nm ga teng. 
Ikosaedrik simmetriya – ayrim subbirliklardan yopiq qobiq yasashda eng 
samarador simmetriya hisoblanadi. Ikosaedrik simmetriya elementlari -
simmetriya va shakldir. Bu holatda simmetriya – burilishlar to‘plami, ya’ni 
aylanib har bir ob’ekt o‘zini - o‘zi qoplashidir. Shakl (forma) kubsimon ob’ekt 
sathini umumiy ko‘rinishidir (tetraedr, oktaedr, dodekaedr va h.). Ikosaedr – 12 
cho‘qqili, 20 tomonli, 20 qobirg‘aga ega bo‘ladi. Ikosaedr hosil qiladigan eng 
kichik struktura elementlari 60 ga tengdir, ammo murakkab tuzilgan viruslarni 
kapsidi 
60n
struktura elementlaridan iborat bo‘ladi. Struktura elementlarini 
ikosaedr ko‘rinishida joylashishi uchun triangulyasiya raqami (T) kiritilgan. Bu 
son subbirliklar sonini 60 ga bo‘linganiga teng. M., tamaki nekrozi virusi,
bakteriofag φX174 da T 
= 
1, ko‘pgina o‘simlik viruslarida T 
= 
3 ga teng (180 ta 
subbirlik), Sindbis virusida T 
= 
4 (240 ta subbirlik), rotavirusda T
=
13 ga (780 ta 
subbirlik) teng. 
Ko‘pgina yirik ikosaedrik viruslar kapsidining zich joylashishini ta’minlash 
uchun 
kichik 
o‘lchamdagi strukturalar asosida subtriangulyasiyalarni
shakllantiradi, bu holatda ikosaedr tepasida har xil tipdagi subbirliklar bo‘lishini
taxmin qilinadi, bu o‘z navbatida ular kontaktda bo‘lgan mahalliy joylarda 
simmetriya buziladi. Bu hollarda virus zarrasidagi haqiqiy simmetriyadan va shu 
virusga mos bo‘lgan triangulyasiya raqami T da farqlanish kuzatiladi. Bu 
prinsipda tuzilgan eng sodda tuzilgan kapsid papovaviruslarga xosdir. Ularni 
kapsidi pentamerlarni tashkil qilgan, har biri uchta oqsil sub’edinitsasidan iborat 
bo‘lgan 72 ta morfologik birlikdan tuzilgan, virus zarrasi esa T
=
7 ga teng 
struktura turiga ega bo‘ladi. 
Adenoviruslarda esa virionning ancha murakkab strukturasi kuzatiladi, uning 
kapsidi ansambllar prinsipda tuzilgan ikosaedrik simmmetriyaga ega va T
=
25 
struktura turi kuzatiladi. Ikosaedrni cho‘qqisida klaster-pentonlar bo‘lib, 
ularning asosida fibrlar - uchi yo‘g‘onlashgan o‘zaklar mavjud. Kapsidni qolgan 
strukturasi geksonlardan tuzilgan. Geksonlar va pentonlar adenoviruslar 
kapsidining tashkil qiluvchi eng oddiy strukturachalaridir. Adenoviruslar 
tarkibiga hammasi bo‘lib 12 ta penton va 240 ta gekson asoslari kiradi. Agar 
virionni yumshoq sharoitda dissotsiatsiyalansa 9ta geksondan iborat 
kapsomerlar hosil bo‘ladi. 
YAnada murakkab tuzilgan virion bu T juft bakteriofaglarida kuzatiladi. 
Ularda simmetriya tiplari kombinatsisi kuzatiladi. T-4 bakteriofagini bosh qismi 
ikosaedrik simmetriya tipida, dum qismi sterjenining qisqargan holatdagi qobig‘i 
spiral simmetriya tipida tuzilgan. Umuman T 4 bakteriofagining virioni har xil 
tipdagi simmetriyalar kombinatsiyasi asosida tuzilgan.