1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

7.3. TJABTning funksional tarkibi
TJABTning funsional tarkibi boshqarish maqsadiga asoslanib tuziladi. Bu 
ma’noda TJABT bitta umumiy maqsadga qaratilgan, ya’ni maqsad vazifasiga 
binoan texnologik jarayonni optimal ravishda olib borishdir. Shularga asoslanib 
TJABTni quyidagi yordamchi tizimlarga ajratish mumkin: 
1.
TJABT ning dastlabki bosqichi – texnologik jarayon bilan o‘lchov 
o‘zgartgichlari va ijro etuvchi mexanizmlar. 
2.
TJABT ning birinchi bosqichi – o‘tkinchi jarayonni boshqarish 
(rejimga chiqarish) hamda texnologik jarayonni ishga tushirish va to‘xtatish. 
3.
TJABT ning ikkinchi bosqichi – texnologik jarayonni ma’lum bir 
o‘zgarmas yoki biror qonun bo‘yicha o‘zgaruvchi nominal darajada stabillash.
4.
TJABT ning uchinchi bosqichi – texnologik kattaliklarni programmali 
boshqarish va oldindan belgilangan vaqtli vazifa bo‘yicha texnologik jarayonlarni 
ishga tushirish, to‘xtatish va rejimlarning almashishida uskunalar holatini hamda 
davriy jarayonlarni programmali boshqarish. 
5.
TJABT ning to‘rtinchi bosqichi – maqsad vazifasi asosida texnologik 
kattaliklarning optimal miqdorlarini topish va ishlab chiqarish jarayonining texnik 
- iqtisodiy ko‘rsatkichlarini optimallash. 
Avtomatik nazorat va boshqarish jarayonnining markazlashtirilgan darajasi hamda 
qo‘l mehnatining yetarli miqdori bilan tavsiflanadi. Jarayonning ayrim 
kattaliklarini avtomatik rostlash avtomatlashtirilayotgan agregat yaqiniga 
o‘rnatilgan uskunalarning ko‘rsatishi asosida amalga oshiriladi. 
6.1-rasm. TJABTning funksional sxemasi
. 
Boshqarish tizimining ikkinchi bosqichi kontrol, rostlash va masofadan turib 
boshqarishning markazlashish darajasining yanada ortishi bilan tavsiflanadi va 
tizimda odam–operator paydo bo‘lishi bilan farq qiladi. Bunda boshqarish alohida 
щitga o‘rnatilgan uskunalar orqali amalga oshiriladi. 

---

141 
Boshqarish tizimining uchinchi bosqichida texnologik kattaliklar va uskuna 
holatlari haqidagi programma asosida olingan nominal miqdorlar kuzatish rejimida 
ishlaydigan quyi bosqichga foydalanish va amalga oshirish uchun yuboriladi. 
Boshqarish tizimi iyerarxiyasining to‘rtinchi bosqichi texnologik jarayon 
kattaliklari va uskuna holatlarining optimal miqdorlarini izlaydi hamda quyida 
joylashgan funksional yordamchi tizimlarning ishini boshqaradi. 
Shunday qilib, avtomatik rostlash tizimining algoritmik ta’minlash 
boshqaruv-hisoblash kompleksining tarkibini aniqlash, shuningdek, BXM ning tez 
ishlashi, xotira hajmi va ishonchliligi talablarini ishlab chiqish imkonini beradi. 
Shu talablar asosida BXM tanlanadi va TJABT ni sintez qilish masalasi 
yakunlanadi. TJABT ning algoritmik ta’minlash tarkibi quyidagi funksional
masalalarni o‘z ichiga olishi lozim: 1) texnologik jarayonning borishi 
markazlashtirilgan nazorat qilish; 2) ishlab chiqarishning ko‘rsatkichlarini operativ 
hisoblash; 3) bevosita raqamli boshqarish (BRB); 4) texnologik bo‘limlarni lokal 
optimallash; 
5) 
butun 
texnologiya 
bo‘yicha global optimallash va 
koordinatsiyalash; 6) hodisalarni avtomatik aniqlash; 7) BXM va TJABT vositalari 
ishga yaroqsizliklarining texnikaviy tashxisi; 8) axborotni hizmat hodimlariga 
optimal ravishda berish; 9) ma’muriy-texnologik hodimlarni va boshqarishning 
yuqori tizimlarini kerakli qarorlar chiqarish uchun yetarli hajmda axborotlar bilan 
ta’minlash. 
Texnologik jarayonning borishi ustidan markazlashtirilgan nazorat qilish - 
boshqarish maqsadida yoki operatorga tayyorlash uchun axborotni BXMda 
maxsus hisoblash usullari orqali amalga oshiriladi. Axborotni markazlashtirilgan 
nazorat qilish mashinalari ham signallarni qayta ishlashi mumkin. Bu holda 
quyidagi amallar bajariladi: uzluksiz o‘lchanayotgan signallarni diskret 
o‘zgartirish, kodlash, dekodlash, ekstrapolyatsiyalash (interpolyatsiyalash), to‘g‘ri 
chiziqqa keltirish, filtrlash. 
Uzluksiz signallarni darajasi bo‘yicha kvantlash V.A. Kotelnikov teoremasiga 
asoslangan bo‘lib, u o‘lchanayotgan miqdorni o‘zgartgich kodining kichik xonasi 
birligiga teng bo‘lgan kvantlash qadamiga karrali bo‘lgan yaqin miqdor bilan 

---

142 
almashtirishdan iborat. Datchiklarning sezgir elementlari odatda, chiziqli 
bo‘lmagan statik tavsifnomasiga ega. Bu teskari funksional o‘zgartirish to‘g‘ri 
chiziqqa keltirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Uzluksiz signallarni diskret 
o‘lchashda analog signalli so‘roqlash chastotasini to‘g‘ri tanlash muhim 
ahamiyatga ega. So‘roqlash chastotasi kamayib ketsa axborotning yo‘qolishiga, 
o‘lchov chastotasi haddan tashqari oshib ketsa, sxemaning murakkablashishi va 
mashina vaqtining isrof bo‘lishiga olib keladi. Agar o‘lchanayotgan miqdorning 
kattaligi kerak bo‘lsa va u analog signalining so‘rash momentiga mos tushmasa, 
ekstrapolyatsiya (yoki interpolyatsiya) usullari ishlatiladi. Bizni qiziqtirayotgan 
o‘lchanayotgan miqdorning qiymatini oldingi so‘roqlashlar natijalari asosida olish 
kerak bo‘lsa, u holda ekstrapolyatsiya oldingi o‘lchanayotgan miqdor qiymati 
zarur bo‘lsa, interpolyatsiya usulidan foydalaniladi. 
Ishlab chiqarishning natijaviy ko‘rsatkichlarini bevosita o‘lchashning iloji 
bo‘lmasa, u holda ular oldindan belgilangan nisbatlar orqali hisoblanadi. Bularga 
quyidagilar kiradi ishlab chiqarishning texnika-iqtisodiy ko‘rsatkichlari (f. i. k) 
mahsulot birligi uchun sarflangan energiya yoki, ashyo vaqt birligida material yoki 
energiyaning sarfi va boshqalar. 
Avtomatik o‘lchashning yuqoridagi usullari va texnikaviy vositalari yaratilmagan 
texnologik jarayonlarda fizika-ximiyaviy kattaliklarni aniqlash uchun kerakli 
kattalik bilan stoxastik bog‘langan bilvosta qiymatlarning o‘lchash natijasini 
kontrol qilinadi. TJABT ning hisob masalalarini yechish uchun vaqt intervalida 
(smena, kun, oy)o‘rnatilgan texnika-iqtisodiy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. 
Operativ 
boshqarish 
masalalarini 
hal 
qilganda 
texnika 
- 
iqtisodiy 
ko‘rsatkichlarning (TIK) ayni vaqtdagi qiymatlarini qiyinlashtiradi. Bu holda 
o‘lchangan miqdorlarni transport kechikish miqdoriga surishga va uni transport 
kechikish miqdoriga teng bo‘lgan vaqt intervalida o‘rtachalashtirishga to‘g‘ri 
keladi. 
Texnologik komplekslarni optimallash masalalarining katta o‘lchamliligi 
tufayli dekompozitsiya prinsiplarini ishlatish tavsiya etiladi, ya’ni tizimning global 
optimallash masalasi bir necha kichik o‘lchamli va o‘zaro bog‘langan texnologik 

---

143 
bo‘limlarni lokal optimallash masalalariga ajratiladi. Bunday ajratish strategiyasini 
ximiyaviy texnologiya tizimlari uchun qo‘llanilganda qo‘yidagi tartib ishlatilsa 
maqsadga muvofiq bo‘ladi: kattalikli stabillash; ayrim texnologik bo‘limlarni lokal 
optimallash; butun texnologik tizim masshtabida koordinatsiyalash. 
Bu tartibni amalga oshirish uchun TJABT ning iyerarxik tarkibini sintez 
qilish masalasi ikki etapda yechiladi: 1) TJABT ning makrotarkibini sintez qilish 
jarayonida berilgan tizim blok holida quriladi («qora yashik» tipidagi bloklar) va 
tizim tarkibiy xususiyatlarining sifat analizi amalga oshiriladi, shuningdek, 
koordinatsiyalash masalasini yechishning yo‘li ishlab chiqiladi; 2) TJABTning 
mikrotartibini sintez qilish jarayonda grafiklar nazariyasining matematik 
apparatidan foydalanib, loyihalash bosqichidayoq tizimning dinamik sxemasi to‘la 
ochiladi. 
TJABTda xodisalarni avtomatik ko‘rish deganda texnologik reglamentdan 
chetga chiqish, uskunalarning ishga yaroqsizligini o‘z vaqtida payqashga aytiladi. 
Hodisalarni to‘la tavsiflaydigan miqdorlarni davriy o‘lchash, belgilangan 
qiymatlar bilan taqqoslash va boshqarish ta’sirlarini yoki signallarni berish odatda 
payqash algoritmlarining vazifasiga kiradi. 
Texnologik jarayonning haqiqiy kechishini quyidagicha tavsiflash mumkin: 
normal holat, bunda texnologik rejim belgilangan reglamentga to‘g‘ri keladi; 
o‘tkinchi holat – reglamentdan chetga chiqilmagan, biroq chetga chiqish belgilari 
paydo bo‘ladi; anomal holat – texnologik reglametdan chetga chiqilgan payt 
(avariya vaziyati vujudga kelgan holat ham shunga kiradi). 
Davriy texnologik jarayonlar uchun texnikaviy tashxis masalasi ob’ektga 
boshqarish ta’sirlarini ko‘p marotaba yuborib boshqarishga keltiriladi; boshqarish 
ta’sirlarga ob’ektning ko‘rsatgan reaksiyasiga bog‘liq. Uzluksiz texnologik 
jarayonlar uchun bu masalaning vazifasi jarayon holatini yetarli darajada 
aniqlaydigan nazorat kattaliklarini tanlashdan iborat. 
U yoki bu holda ham tashxis natijalari texnologik jarayonga BXM 
tomonidan aktiv aralashish uchun foydalaniladi. Anomal holatlar uchun texnikaviy 
tashxislashning asosiy vzifalari quyidagilardan iborat: 1) texnologik 

---

144 
jarayonda anomal holat borligini o‘z vaqtida aniqlash; 2) material 
hamda energetik oqimlarni tashiydigan qurilma va uskunalar holatining texnikaviy 
tashxisi; 3) anomal vaziyatlar va tizimning normal holatidan chetga chiqishlarning 
matematik modelini yaratish (identifikatsiyalash); 4) chetga chiqish sabablarini 
faol yo‘qotish va ajratish, ya’ni texnikaviy tashxislash tizimining boshqarish 
algoritmini yaratish; 5) matematik modellar va texnikaviy tashxislash 
algoritmlarini yaxshilash maqsadida statistik ma’lumotlarni yig‘ish va qayta 
ishlash. 
Texnologik jarayon anomal holatlarining texnikaviy tashxislash usullarini 
yaratishning dastlabki bosqichida faqat jarayonning holati va uning buzilish 
manbalari orasidagi bog‘lanish tarkibini analiz qilish bilan ko‘rish mumkin 
(texnikaviy tashxislash mantiqiy modeli). Texnologik jarayonning holati 
kattaliklarning ayni paytdagi qiymatlarini yo‘l qo‘yilgan (yoki reglamentdagi) 
qiymatlar bilan taqqoslanib aniqlanadi. Bu o‘zgarishlarni darak beruvchilar 
deyiladi. Darak beruvchilar deganda faqat fizikaviy miqdorlarning (bosim, harorat 
va boshqalar) o‘zgarishigina emas, balki o‘lchanayotgan miqdorlarning statik 
tavsifnomalari va funksiyalarining o‘zgarishlari ham tushuniladi. 
Texnikaviy tashxislash mantiqiy algoritmlarini yaratishning ikkita asosiy 
prinsiplarini alohida ko‘rsatish mumkin: kombinatsiyalangan va ketma-ket. 
Kombinatsiyalangan usulda tekshirish tartibining texnologik holati e’tiborga 
olinmasa, ketma-ket usulda texnologik holat haqida axborotdan keyingi natijalar 
analiz qilinadi. 
Texnologik jarayon holatining mantiqiy modelini ikki bosqichda, ya’ni 
determinlangan va statistik hisoblash bosqichlarida amalga oshirish maqsadga 
muvofiq. Shunday qilinganda texnikaviy tashxislashni qo‘yish masalasi ancha 
soddalashadi, model o‘lchami kichiklashadi va tashxislash aniqligi ortadi. 
TJABTning texnikaviy vositalari va BXM ning ishga yaroqsizligida tashxislashni 
uskuna, test va programmali mantiqiy nazorat usullari yordamida amalga oshirish 
algoritmi ancha murakkab bo‘lganligi tufayli TJABTning ayrim masalalariga mos 
bo‘lgan ko‘pgina yordamchi algoritmlari bo‘lishi mumkin. 

---

145 
Shunday qilib, BXM da saqlanadigan va o‘zining programmasiga ega 
bo‘lgan ayrim algoritmlar o‘zgarib turuvchi ishlab chiqarish vaziyatiga qarab 
harakat qiladi