1 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

3.6. Hujjatlar formulyarining tarkibi va zaruriy kism (rekvizit) xakida 
tushuncha 
Xar bir hujjat alohida unsurlardan iborat bo‘lib, ular rekvizit deb yuritiladi. 
Masalan: hujjat avtori, adresi, imzo, sana va boshqalar. Hujjatda joylashgan 
rekvizitlar yig‘indisi uning formulyarini tashkil etadi. Har qanday hujjatlar turli 

---

50 
rekvizitlar yig‘indisidan iborat bo‘lib, uning qanday hujjat ekanligini aniqlaydi. 
Masalan: majlis bayoni, dalolatnoma, buyruq bir kancha rekvizitlarga ega. 
Hujjat turini aniqlovchi formulyar namunali formulyar deyiladi. Hujjatning bir 
turga keltirish tizimini yaratishda namunali-formulyari hujjatlarni BTK modeli 
ishlab chiqarildi. Namunali-formulyar yig‘indisi asosiy hujjatlar tarkibiga kiruvchi 
xamma rekvizitlarni o‘z ichiga olishi lozim. Rekvizitning doimiy axboroti uchun 
bir vancha belgilar yig‘indisini hisobga olgan holda va ularni yozishda qo‘llash 
uchun kerakli maydon ajratiladi. 
Tashkiliy-farmoyish hujjatlari zaruriy qismlarining quyidagi to‘liq ro‘yhati 
belgilangan: 
1.
Respublika gerbi. 
2.
Tashkilot yoki korxonaning alomati. 
3.
Mukofot tasviri. 
4.
Korxona va tashkilotlarning xos raqami. 
5.
Vazirlik yoki idoraning nomi. 
6.
Tashkilot yoki firmaning nomi. 
7.
Tarkibiy tarmoqning nomi. 
8.
Aloka muassasining shartli raqami, pochta va telegraf adresi, teletayp 
raqami, telefon raqami, bankdagi hisob-kitob raqami. 
9.
Hujjat turining nomi. 
10.
Sana. 
11.
Shartli raqam. 
12.
Kirim hujjatlarning sanasi va shartli raqami havola. 
13.
Tuzilgan yoki nashr qilingan joyi. 
14.
Hujjatdan foydalanishni cheklovchi belgi. 
15.
Hujjatni oluvchi. 
16.
Tasdiqlash ustxati. 
17.
Munosabat belgisi. 
18.
Matn sarlavhasi. 
19.
Nazorat haqida qayd. 

---

51 
20.
Matn. 
21.
Ilova. 
22.
Imzo. 
23.
Kelishuv ustxati. 
24.
Rozilik belgisi. 
25.
Muhr. 
26.
Nusxaning tasdiqlanishi hakidagi qayd. 
27.
Ijrochining familiyasi va telefon raqami. 
28.
Hujjatning bajarilganligi va hujjatlar yig‘majildiga yo‘naltirilganligi. 
29.
Hujjatlardagi malumotlarni mashinkada ko‘chirilganligi haqidagi qayd. 
30.
Hujjatni kelib tushganligi haqidagi qayd. 
Hujjatning har bir turi mazkur zaruriy qismlarining barchasini o‘z ichiga 
olmaydi. Hujjatning muayyan turiga muvofiq ravishda bu zaruriy qismlarning 
ayrim bir turkumi huquqiy talablarni taminlash darajasida ko‘llanadi. Zaruriy 
qismlarning joylashishidagi qatiy ketma-ketlik hujjatning huquqiy kuchini 
taminlash, hujjatni zudlik bilan ishlash, bajarish, undan osonlik bilan foydalanish 
uchun muhim. 
Mazkur 30 ta zaruriy kismning 10 tasi nisbatan ko‘p qo‘llanadi, shuning 
uchun ularning zaruriy qismlar deb ham yuritiladi. Asosiy zaruriy qismlar: 
hujjatning muallifi, hujjat turining nomi, sarlavxa, hujjatni oluvchi, kelishuv va 
rozilik belgilari, matn tasdiqlash, imzo, muhr, ilova mavjudligi haqidagi qayd. 
Hujjatlarning xajmi (format)ni hoshiyaning katta- kichikligi (o‘lchovi)ni 
bo‘limlarining joylashishini va hujjat chegaralari (zona)ni namuna-formulyar 
belgilab beradi. 
Formulyar-namuna funkstional vazifalar va foydalanish darajasi bilan 
birlashgan ko‘pgina hujjatlar orqali tashkil topadi. Hujjatlarning funkstional 
tizimidan eng ko‘pi tashkiliy tuzilmaviy tizimlar hisoblanadi. Uning tuzilishi, 
rasmiylashtirilishi va qayta ishlashi bilan boshqaruv apparatidagi xizmatchilarning 
barchasi to‘qnashadi. Hujjatlarni bir turga keltirishning tashkiliy tuzilmaviy 
hujjatlar tizimiga kiradigan formulyar namunasi mavjud. Bundan hujjatlarga 

---

52 
qo‘yilgan talablar hujjatlarni va hujjatlar tizimlarini rasmiylashtirishda 
foydalaniladi. 
Shunday qilib, xozirgi sharoitda hujjatlarni rasmiylashtirishga quyilgan asosiy 
talablar XBTK tizimlariga asoslangan.