1. O'z mahallamdagi ekologik muammo va uning yechimlari

1. O'z mahallamdagi ekologik muammo va uning yechimlari.

2. O'zbekistonda uzluksiz ekologik ta'limni qanday tashkil qilish mumkin.

3. O'zbekiston: barqaror rivojlanish va atrof-muhit

Aholining sihat-salomatligi uchun qulay sharoit yaratish, beosferaviy muvozanatni saqlash; O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish samaradorligi va barqarorligini ko`zlagan holda tabiiy resurslardan foydalanish qayta tiklanadigan tabiiy resurslar ishlab chiqarish va iste`mol jarayonlarining muvoznatini saqlash tiklanmaydigan resurslarni ishlab chiqarish, chiqindilardan oqilona foydalanish; regional va lokal darajalarda tabiatni qayta tiklanish hususiyatini tiklash; tabiatning daslabki turlari va ularning genofondini landshaftlarning xilma – xiligini saqlash.[3]

Meteorologiya markazi 10 ma’lumotlariga qaraganda Orol dengizining qurigan va qariyb bir necha ming kvadrat kilometrga cho’zilgan tubidan har yili million tonnalab ko’z ilg’amas darajadagi chang va tuz shamol bilan uchirib ketilishi natijasida. Orol bo’yi xududlarda ekologik xavfsizlik darajasi ortib bormoqda. Ekologik holatning salbiy o’zgarishiga hududlarning metrologik sharoitlari ham ta’sir qiladi. Markaziy Osiyo hududida quyosh haroratining yuqori bo’lishi inson organizmida qon aylanishini kuchaytiradi, ko’p miqdorda terlatib, ayrim kimyoviy moddalarning teri orqali so’rilishiga, xatto me’yornomada ko’rsatilgan eng kichik raqam ham halokatli zaharlanishga olib kelishi mumkin. Bunday sharoitlarda ruhiy (85 foizga) va asab xastaliklari (109 foizga), nafas olish a’zolari xastaliklari (108 foizga) ko’payadi. Тarkibida nitrobirikmalar mavjud bo’lgan suv va oziq-ovqat mahsulotlarini uzoq muddat iste’mol qilish moddalar almashinuvi, tayanch-harakat va asab tizimlari xastaliklarini, irsiy nuqsonlarni keltirib chiqaradi. Respublikada Chirchiq, Olmaliq, Ohangaron, Angren, Farg’ona, Marg’ilon, Navoiy va boshqa bir qator joylarda kimyoviy, neft-kimyoviy hamda mikrobiologik tarmoqlar korxonalarining, ko’p quvvat va suv talab qiladigan ishlab chiqarish vositalarining ko’pligi tufayli ekologikning salbiy o’zgarishi keskinlashdi. Тojikistonning Тursunzoda shahrida joylashgan alyuminiy zavodining salbiy oqibatlari Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Denov, Sho’rchi va Oltinsoy tumanlarida sezildi. Natijada anor va xurmoning hosildorligi va sifati pasayib ketdi, aholi salomatligi esa, yomonlashdi.Vujudga kelgan Orol dengizi muammosi bilan bog`liq halokatli ekologik – iqtisodiy va ijtimoiy ahvolni yaxshilash, Orol dengizini saqlab qolish maqsadida aholini sifatli ichimlik suvi bilan ta`minlash. Orol bo’yi aholisini normal sanitar sharoitlar va ozuqa bilan ta`minlash uchun Markaziy osiyo davlatlari bilan birgalikda qisqa vaqt ichida yagona suv xo`jaligi siyosatini ishlab chiqish hamda har-bir Respublikaning Orol dengiziga quya oladigan suvi, ya`ni Orol bo’yidagi barcha tabiiy ko’llarni saqlab qolish kabi ishlar rejalashtirilgan.
Atmosfera havosini muhofaza qilishning asosiy yo’nalishi shahar va aholi yashaydigan punktlarda atmosfera havosining sifatini yaxshilash, keyinchalik sanitar-gigienik qoidalarga rioya qilish buning uchun Respublikamizning barcha hududlarida chiqindilarni kamaytirish, kam chiqindili texnilogiyalarni yaratish, chang to’plovchi va tozalovchi yangi qurilmalarni yaratish va ularning ishlab chiqarish samaradorligini oshirish eskirgan qurilmalarni yaxshilash bilan almashtirish va boshqalar. Orol dengizinimg qurishi iqlim o’zgarishiga ham sababchi bo’ldi. Qurg’oqchilik tufayli iqlimning keskin kontenentalligi ortib ketdi. Dengiz va quruqlik o’rtasidagi haroratning o’zgarishi, shamol tezligining ortishi, suvning to’lqinlanish hodisasini kuchaytirishiga olib keldi.[4]
Sut emizuvchi hayvonlar va qushlar kamayib ketdi. Qurigan maydonlar xavfli kasalliklarni tarqatuvchi kemiruvchi bilan to’lib bormoqda. Orol bo’yining sanitar-epidemiologik ahvoli nihoyatda og’irlashmoqda. Agar zudlik bilan tabiatda vujudga kelayotgan muammolar hal qilinmasa insoniyat va butun mavjudodning hayoti xavf ostida qoladi. Biz tabiatga qarammiz, biz tabiatsiz yashay olmaymiz, shunday ekan biz barchamiz tabiatni asrab avaylashimiz, uning har-bir qarich yerini ko’z qorachig`iday asrashimiz, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanishimiz, har-bir tomchi suvni tejab ishlatishimiz, tabiat haqida doimo g’amxo’rlik qilishimiz lozim.

Ushbu qonunlarda muhim ahamiyatga ega bo'lgan narsa juda tortishuvli va har doim ham ilmiy nizolarning natijalarini aktlarda birlashtirishni aks ettiruvchi tushunchalar va atamalarning to'liq ta'riflari emas, balki yangi huquqiy munosabatlarni o'rnatish, shu jumladan fuqarolarning ekologik minimumni o'zlashtirish majburiyatlari, ta'lim muassasalari, davlat va munitsipal idoralarning uni o'qitish funktsiyalari.

Ekologik bilim asoslarini o'rgatish San'atning 1-qismiga muvofiq amalga oshiriladi. Profilaktik va tashkiliy-huquqiy shakllaridan qat'i nazar, maktabgacha ta'lim muassasalarida, umumiy ta'lim muassasalarida va qo'shimcha ta'lim muassasalarida atrof-muhitni muhofaza qilish to'g'risida Federal qonunning 72-moddasi. Ekologik ta'limning universalligi va murakkabligi, ekologik vaziyatning doimiy o'zgarishi va ilmiy-texnik taraqqiyot vositalari ekologik bilimlarni o'qitishning uzluksizligini nazarda tutadi.

Ushbu qonunchilik qoidalari qo'llab-quvvatlanmaydi, chunki har bir me'yorni faraz, dispozitsiya va sanktsiyaga majburiy ajratish to'g'risidagi qonun nazariyasi, qonunchilik talablarini to'g'ri bajargan holda uni ro'yobga chiqarmaslik yoki rag'batlantirish choralari ko'rilgan taqdirda huquqiy salbiy oqibatlar, ta'lim muassasasini akkreditatsiyadan o'tkazish va mahrum etish uchun tegishli mexanizmni nazarda tutmaydi; litsenziyalar ekologik bilim asoslarini o'rgatmasa.

Ushbu federal qonun loyihasini muhokama qilishda biz ushbu normani yanada qat'iy retseptlar bilan kuchaytirishni taklif qildik, unda Rossiya Federatsiyasi ta'limi to'g'risidagi qonun hujjatlarida shunga o'xshash bir qator me'yorlarga nisbatan bunday sanktsiyalar yo'qligi sababli kelishuvga erishilmadi. Yarim asrdan buyon rivojlanib kelayotgan ekologik qonunning o'zi ta'rifi, dizayni bo'yicha "yumshoq"

(bu ham ijobiy, ham salbiy tomon), har bir qonun normasining talab qilinadigan qismlari ko'pincha birlashtirilmaydi.

Ekologik bilim asoslarini o'rgatishning me'yoriy-huquqiy bazasi yuqoridagi hujjatlar bilan bir qatorda Rossiya Federatsiyasi madaniyat to'g'risidagi qonun hujjatlari asoslari (Rossiya Federatsiyasi Oliy Kengashining 09.10.1992 yildagi 3612-1-sonli qarori bilan tasdiqlangan), "Ommaviy axborot vositalari to'g'risida" gi qonun, Sanitariya-epidemiologik farovonlik to'g'risida Federal qonun, Rossiya Federatsiyasi Prezidentining 04.02.1994 yildagi 236-sonli "Rossiya Federatsiyasining atrof-muhitni muhofaza qilish va barqaror rivojlanish bo'yicha davlat strategiyasi to'g'risida" gi farmoni. Rossiya Federatsiyasining davlat tabiat qo'riqxonalari va milliy bog'larida aholini ekologik tarbiyalash bo'yicha ishlarning kontseptsiyasi (1998 yilda Ekologiya va Roslesxoz davlat qo'mitasi tomonidan tasdiqlangan), "1997–2010 yillarda Rossiya aholisining ekologik ta'limi va ta'limi" Federal maqsadli dasturi.

Zamonaviy o'qitish muammolari ekologik madaniyatni shakllantirish elementi sifatida odamlarning turli ijtimoiy va yosh guruhlarida har xil yo'llar bilan namoyon bo'lmoqda, bu esa ushbu ta'limning turli xil huquqiy, ammo etarli emasligiga ta'sir qilmasligi mumkin. Aholining individual fokusli (maqsadli) guruhlarini taqsimlash psixofizik xususiyatlari, yashash sharoitlari, oldingi tajriba va bilimlar miqdori tufayli turli xil tashkiliy, iqtisodiy va huquqiy mexanizmlardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Siyosatchilar va menejerlar, qo'riqlanadigan hududlarning mahalliy aholisi, tadbirkorlar va talabalar, o'qituvchilar va olimlar uchun ekologik bilim asoslarini o'rgatishning o'ziga xos xususiyatlarini ko'rish va aniqlash odatiy holdir.

Mahalliy aholi va qo'riqlanadigan hududlar o'rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy qarama-qarshilik birinchisining avvalgidek yashashga bo'lgan an'anasi va istagida, ko'p jihatdan arxaik va ma'muriyat, ikkinchisi xodimlarining tabiiy resurslardan odatiy foydalanishni cheklash va ekologik turizmni tashkil etish istagida. Vatanparvarlik va mas'uliyatni tarbiyalash, bandlik va iqtisodiy rivojlanish dasturlarini amalga oshirish, biologik xilma-xillikni va noyob hayvonlar va o'simliklarni saqlash va hayotni modernizatsiya qilish muhimdir.

Boy odamlar o'zlarining xayriya tadbirlarining ekologik yo'nalishlarini kam baholaydilar va ekologiyani byudjetdan tashqari moliyalashtirish juda dolzarb bo'lib ko'rinadi, ammo amalga oshirilmayapti. Bu erda nufuzli rassomlar, siyosatchilar va madaniyat arboblari ushbu sohadagi ijobiy tajribalarini namoyish etishlari va atrof-muhit altruizmi, maqsadga muvofiq ekologik va badiiy faoliyatning xorijiy namunalarini targ'ib qilishlari muhimdir. Qonun bu erda ozgina yordam berishi mumkin, ammo u ijtimoiy munosabatlarning regulyatori (asosiy, lekin yagona emas - axloq!) Bo'lishi kerak.

Yoshlar, talabalarda g'ayrat, qat'iyatlilik, o'z kuchlarini jalb qilishni izlash va atrof-muhitni muhofaza qilish uchun tabiatni muhofaza qilish bo'yicha ixtiyoriy talabalar jamoalari, brakonerlik bilan kurashish, ayniqsa, Rojdestvo daraxtlari, ekologik ekspeditsiyalar, hayvonot bog'lari, o'lkashunoslik muzeylari va botanika bog'lariga yordam berish va maktab o'rmon xo'jaligi, ekologik klublar. Rus maktabida tarbiyalangan, ijtimoiy nigilizm va qonunbuzarliklarga duch kelmagan, buzilmagan yosh odamlar ko'proq rasmiy qoidalarga ishonishga moyil va shu sababli ushbu sohalarda qonuniy talablarni bajarishga intilishadi.

O'qituvchilar, olimlar va davlat xizmatchilarining past ijtimoiy faolligini ularni o'qitish usullarini o'rgatish, tushunarli, iste'dodli va tushunarli adabiyotlar bilan ta'minlash, ekologik pedagogik malakasini qo'shimcha kasb-hunar ta'limi bilan oshirish kurslarida, seminarlarda, ijodiy ustaxonalarda, o'zaro tajriba almashish uchun tashrif buyurish orqali bartaraf etish mumkin. Ijtimoiy himoyasiz bolalar - korrelyatsion maktab o'quvchilari, nogironlar, etimlar - ular "boshqalar kabi" bo'lishlari va hatto tabiatni muhofaza qilishda yanada yaxshi hissa qo'shishlari mumkinligini tushunib, ekologik madaniyatni shakllantirishning o'z yo'liga boradilar.

Ekologik tarbiya ommaviy axborot vositalarida aks ettirilgan milliy, g'oyaviy, diniy an'analar bilan bog'liq. Mordoviya Respublikasi ekologiya bo'yicha o'z o'quv qo'llanmalarini ishlab chiqdi; Xanti-Mansiyskda har yili atrof muhitni muhofaza qilish oyliklari o'quv muassasalari, sanoat korxonalari, jamoat bog'larida, turar-joy maydonlarida, maydonlarda o'tkaziladi; bunda umumrossiya ekologik va huquqiy madaniyatiga qo'shiladigan mahalliy xususiyatlar hisobga olinadi.