1. O’rta Osiyo – sharqning yuksak manaviyat va yirik tafakkur markazi

Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalashda
O'rta Osiya allomalarining ilmiy merosining o'rni (allomalarning ilmiy faoliyati misolida)
Reja:
1. O’rta Osiyo – sharqning yuksak manaviyat va yirik tafakkur markazi.
2. O’zbekistonda XVI-XIX asrlar davri manaviyat va marifati.
3. Sharq mutafakkirlarining farzand tarbiyasi haqidagi fikrlari.
4. Foydalanilgan adabiyotlar.


1. O’rta Osiyo – sharqning yuksak manaviyat va yirik tafakkur markazi.
O’rta Osiyo tarixiy voqealarga goyat boy olka bo’lishi bilan birga azaldan ilm-fan, madaniyat va manaviyatning markazlaridan biri bolib kelgan. Bu olka dunyoga manaviyat va marifatning barcha sohalarida yuzlab, minglab jahonshumul ulug zotlar, davlat arboblarini tarbiyalab bergan. Umumbashariyat marifatparvarligini yaratishda buyuk ajdodlarimiz bevosita ishtirok etganlar, uning taraqqiyoti va boyishiga ulkan hissa qoshganlar.
O’rta Osiyoning madaniy merosi jahon madaniyati va marifatining zuviy ajralmas tarkibiy qismidir. Endilikda jahon manaviyati va marifati saltanatida o’z orinlariga ega bolgan uluglarimizni teran anglash, organish va uluglash vaqti keldi. Afsuski, salkam 150 yillik mustamlakachilik, 70 yillik totatitar tuzum hukmronligi davrida respublikamiz yosh avlodi, Islom Karimov aytganidek, «...necha yillar bizni tariximizdan, dinmizdan, manaviy merosimizdan gofil etishga urindilar, - natijada ular o’z xalqning tarixini, uning boy tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, axloqiy madagiyatidan bahramand bo’lish, organishdan mahrum bolib keldi». Ajdodlarimiz ezozlab kelgan, asrlar qaridan olib otilgan falsafiy-axloqiy pand- nasihatlar, qadriyatlar ataylab, maqsadni kozlab yurgizilgan siyosat qurboni bo’ldi, etibordan chetda qoldi. Bu esa yosh avlodning manaviyatiga salbiy tasir otkazdi. Vaholanki, Islom Karimov «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yoli» kitobida takidlanidek: «...otmishdagi allomalarning bebaho merosi qanchadan-qancha avlodlarning manaviy-ruhiy ongini va turmush tarzini shakllantirgan edi va u hamon tasir korsatmoqda».
O’rta Osiyo tarixiy voqealarga goyat boy olka bo’lishi bilan birga azaldan ilm-fan, madaniyat va manaviyatning markazlaridan biri bolib kelgan. Bu olka dunyoga manaviyat va marifatning barcha sohalarida yuzlab, minglab jahonshumul ulug zotlar, davlat arboblarini tarbiyalab bergan. Umumbashariyat marifatparvarligini yaratishda buyuk ajdodlarimiz bevosita ishtirok etganlar, uning taraqqiyoti va boyishiga ulkan hissa qoshganlar.
O’rta Osiyoning madaniy merosi jahon madaniyati va marifatining zuviy ajralmas tarkibiy qismidir. Endilikda jahon manaviyati va marifati saltanatida o’z orinlariga ega bolgan uluglarimizni teran anglash, organish va uluglash vaqti keldi. Afsuski, salkam 150 yillik mustamlakachilik, 70 yillik totatitar tuzum hukmronligi davrida respublikamiz yosh avlodi, Islom Karimov aytganidek, «...necha yillar bizni tariximizdan, dinmizdan, manaviy merosimizdan gofil etishga urindilar, - natijada ular o’z xalqning tarixini, uning boy tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, axloqiy madagiyatidan bahramand bo’lish, organishdan mahrum bolib keldi».
Ajdodlarimiz ezozlab kelgan, asrlar qaridan olib otilgan falsafiy-axloqiy pand- nasihatlar, qadriyatlar ataylab, maqsadni kozlab yurgizilgan siyosat qurboni bo’ldi, etibordan chetda qoldi. Bu esa yosh avlodning manaviyatiga salbiy tasir otkazdi. Vaholanki, Islom Karimov «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yoli» kitobida takidlanidek: «...otmishdagi allomalarning bebaho merosi qanchadan-qancha avlodlarning manaviy-ruhiy ongini va turmush tarzini shakllantirgan edi va u hamon tasir korsatmoqda».
Mustaqillik tufayli organish, tahlil etish imkoniyatiga ega bolgach, ona zaminimiz manaviy merosini chuqurroq organish biz yoshlarning vazifamiz, inchunun, o’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bolmaydi. IX-XV asrlarni Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida shartli ravishda «Renessans» (uygonish) davri deb atashadi. Manaviyat va marifatning goyat gullab-yashnashi bu davr uchun xarakterli bolgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari, ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari etishib chiqqan. Dunyoviy fanlarning tez suratlarda taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga tasir etdi. Bu jarayon, ayniqsa halifa Mamun davrida ( yy.) Bagdodda «Bayt-ul-hikma» (Donolar uyi) tashkil etilgan paytda tezlashdi. Yunon falsafasi va tabobati, hind hisobi, al-ximiya va ilmu nujumga oid asarlar arab tiliga ogirildi. Bunda Markaziy Osiyodan etishib chiqqan mutafakkirlar al-Xorazmiy, al-Fargoniy, al-Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy kabi mutafakkirlar ham katta rol oynadilar.
Renessans – uygonish davri madaniyati, manaviyati va marifati mohiyat-etibori bilan dunyoviy, gumanistik dunyoqarashi, antik davr madaniy merosiga murojaat qilish, bamisoli uning qayta uygonishni anglatadi. Uygonish davri namoyondalari qarashlari insonning cheksiz imkoniyatlariga, uning irodasiga, aql-idrokiga ishonib qarashi bilan ajralib turadi.
Fanda Sharq va /arb uygonish davri tushunchalari ishlatiladi. Ular umumiy, oxshash tomonlari bilan birga, malum farq, oziga xos xususiyatlari jihatidan ham ajralib turadi. Avvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq uygonish davri IX-XII asrlarni, songgi uygonish davri XIV-XV asrlarni o’z ichiga olsa, /arb uygonish davri XV-XVII asrlarni o’z ichiga olishi bilan farqlanadi. /arb uygonish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bolsa, Sharqda masalaning garbdagidek keskin qoyilishini kormaymiz.
Sharq va /arb uygonishi uchun umumiy xususiyatlar antik davrga murojaat qilish, uni qayta tiriltirish, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallikni (qomusiylik), gumanizmni targib etish va boshqalarda namoyon boladi. Mustaqillik tufayli organish, tahlil etish imkoniyatiga ega bolgach, ona zaminimiz manaviy merosini chuqurroq organish biz yoshlarning vazifamiz, inchunun, o’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bolmaydi.
IX-XV asrlarni Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida shartli ravishda «Renessans» (uygonish) davri deb atashadi. Manaviyat va marifatning goyat gullab-yashnashi bu davr uchun xarakterli bolgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari, ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari etishib chiqqan. Dunyoviy fanlarning tez suratlarda taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga tasir etdi. Bu jarayon, ayniqsa halifa Mamun davrida ( yy.) Bagdodda «Bayt-ul-hikma» (Donolar uyi) tashkil etilgan paytda tezlashdi.
Yunon falsafasi va tabobati, hind hisobi, al-ximiya va ilmu nujumga oid asarlar arab tiliga ogirildi. Bunda Markaziy Osiyodan etishib chiqqan mutafakkirlar al-Xorazmiy, al-Fargoniy, al-Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy kabi mutafakkirlar ham katta rol oynadilar. Renessans – uygonish davri madaniyati, manaviyati va marifati mohiyat-etibori bilan dunyoviy, gumanistik dunyoqarashi, antik davr madaniy merosiga murojaat qilish, bamisoli uning qayta uygonishni anglatadi. Uygonish davri namoyondalari qarashlari insonning cheksiz imkoniyatlariga, uning irodasiga, aql-idrokiga ishonib qarashi bilan ajralib turadi. Fanda Sharq va /arb uygonish davri tushunchalari ishlatiladi.
Ular umumiy, oxshash tomonlari bilan birga, malum farq, oziga xos xususiyatlari jihatidan ham ajralib turadi. Avvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq uygonish davri IX-XII asrlarni, songgi uygonish davri XIV-XV asrlarni o’z ichiga olsa, /arb uygonish davri XV-XVII asrlarni o’z ichiga olishi bilan farqlanadi. /arb uygonish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bolsa, Sharqda masalaning garbdagidek keskin qoyilishini kormaymiz.
Sharq va /arb uygonishi uchun umumiy xususiyatlar antik davrga murojaat qilish, uni qayta tiriltirish, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallikni (qomusiylik), gumanizmni targib etish va boshqalarda namoyon boladi.
Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega: 1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunoslikgining taraqqiyoti; 2) yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3) astranomiya, matematika, minerologiya, jugrofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar rivoji; 4) uslubda (metodologiya)- rastionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy dostlik, yuksak axloqiylikning targib etilishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7) adabiyot, sheriyat, ritorikaning (notiqlik) keng rivoji; 8) bilimdonlikning qomusiy xarakterda ekanligi. Bu davrga kelib, avvalo O’rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu-fan va madaniyatning yirik ochogiga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda yirik ilmiy markazlar tashkil topdi.
Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Fargoniy, Beruniy, Imom al-Buxoriy, Imom Moturudiy, Imom Iso at- Termiziy, Hakim at-Termiziy, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Maxmud az-Zamaxshariy kabi O’rta Osiyolik olimlar va ulamolarning dongi butun dunyoga taralgan edi. O’rta Osiyoning qadimiy, qohna shaharlaridan Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlari, qadimda fan, madaniyat va manaviyatning markaxi bolib kelganligi bilan ajralib turadi.
O’rta Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining boshlanishi buyuk allomalar al-Fargoniy va al-Xorazmiylar nomi bilan bogliqdir. Ularning har ikkovi ham Bagdoddagi Bayt-ul- hikmaning etakchi ilm sohiblaridan sanalgan yilda al-Fargoniy tavalludining 1200 yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti 861 yildir. U mashhur falakkiyotshunos olim. Uning asosiy asarlari Astranomiya va astralyabiyaga kirish, Falakdan boladigan sabablar, Astralyabiya fani usullari, Osmon harakatlari va yulduzlar ilmi va boshqalardir.
Fargoniyning Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega: 1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunoslikgining taraqqiyoti; 2) yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3) astranomiya, matematika, minerologiya, jugrofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar rivoji; 4) uslubda (metodologiya)- rastionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy dostlik, yuksak axloqiylikning targib etilishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7) adabiyot, sheriyat, ritorikaning (notiqlik) keng rivoji; 8) bilimdonlikning qomusiy xarakterda ekanligi. Bu davrga kelib, avvalo O’rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu-fan va madaniyatning yirik ochogiga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda yirik ilmiy markazlar tashkil topdi.
Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Fargoniy, Beruniy, Imom al-Buxoriy, Imom Moturudiy, Imom Iso at- Termiziy, Hakim at-Termiziy, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Maxmud az-Zamaxshariy kabi O’rta Osiyolik olimlar va ulamolarning dongi butun dunyoga taralgan edi. O’rta Osiyoning qadimiy, qohna shaharlaridan Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlari, qadimda fan, madaniyat va manaviyatning markaxi bolib kelganligi bilan ajralib turadi. O’rta Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining boshlanishi buyuk allomalar al-Fargoniy va al-Xorazmiylar nomi bilan bogliqdir. Ularning har ikkovi ham Bagdoddagi Bayt-ul- hikmaning etakchi ilm sohiblaridan sanalgan yilda al-Fargoniy tavalludining 1200 yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti 861 yildir. U mashhur falakkiyotshunos olim. Uning asosiy asarlari Astranomiya va astralyabiyaga kirish, Falakdan boladigan sabablar, Astralyabiya fani usullari, Osmon harakatlari va yulduzlar ilmi va boshqalardir. Fargoniyning
Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega: 1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunoslikgining taraqqiyoti; 2) yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3) astranomiya, matematika, minerologiya, jugrofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar rivoji; 4) uslubda (metodologiya)- rastionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy dostlik, yuksak axloqiylikning targib etilishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7) adabiyot, sheriyat, ritorikaning (notiqlik) keng rivoji; 8) bilimdonlikning qomusiy xarakterda ekanligi.
Bu davrga kelib, avvalo O’rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu-fan va madaniyatning yirik ochogiga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda yirik ilmiy markazlar tashkil topdi. Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Fargoniy, Beruniy, Imom al-Buxoriy, Imom Moturudiy, Imom Iso at-Termiziy, Hakim at-Termiziy, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Maxmud az-Zamaxshariy kabi O’rta Osiyolik olimlar va ulamolarning dongi butun dunyoga taralgan edi.
O’rta Osiyoning qadimiy, qohna shaharlaridan Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlari, qadimda fan, madaniyat va manaviyatning markaxi bolib kelganligi bilan ajralib turadi. O’rta Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining boshlanishi buyuk allomalar al-Fargoniy va al- Xorazmiylar nomi bilan bogliqdir.
Ularning har ikkovi ham Bagdoddagi Bayt-ul-hikmaning etakchi ilm sohiblaridan sanalgan yilda al-Fargoniy tavalludining 1200 yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti 861 yildir. U mashhur falakkiyotshunos olim. Uning asosiy asarlari Astranomiya va astralyabiyaga kirish, Falakdan boladigan sabablar, Astralyabiya fani usullari, Osmon harakatlari va yulduzlar ilmi va boshqalardir.
Fargoniyning Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega: 1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunoslikgining taraqqiyoti; 2) yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3) astranomiya, matematika, minerologiya, jugrofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar rivoji; 4) uslubda (metodologiya)- rastionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy dostlik, yuksak axloqiylikning targib etilishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7) adabiyot, sheriyat, ritorikaning (notiqlik) keng rivoji; 8) bilimdonlikning qomusiy xarakterda ekanligi. Bu davrga kelib, avvalo O’rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu-fan va madaniyatning yirik ochogiga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda yirik ilmiy markazlar tashkil topdi.
Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Fargoniy, Beruniy, Imom al-Buxoriy, Imom Moturudiy, Imom Iso at-Termiziy, Hakim at-Termiziy, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Maxmud az-Zamaxshariy kabi O’rta Osiyolik olimlar va ulamolarning dongi butun dunyoga taralgan edi. O’rta Osiyoning qadimiy, qohna shaharlaridan Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlari, qadimda fan, madaniyat va manaviyatning markaxi bolib kelganligi bilan ajralib turadi. O’rta Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining boshlanishi buyuk allomalar al-Fargoniy va al- Xorazmiylar nomi bilan bogliqdir.
Ularning har ikkovi ham Bagdoddagi Bayt-ul-hikmaning etakchi ilm sohiblaridan sanalgan yilda al-Fargoniy tavalludining 1200 yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti 861 yildir. U mashhur falakkiyotshunos olim. Uning asosiy asarlari Astranomiya va astralyabiyaga kirish, Falakdan boladigan sabablar, Astralyabiya fani usullari, Osmon harakatlari va yulduzlar ilmi va boshqalardir. Fargoniyning
Farobiy hayotning oliy maqsadi baxt-saodatga erishuvdan iborat, kishilar bunga olamni organish, kasb-hunar va ilmlarni ozlashtirish – marifatli bo’lish orqali erishadi deb qaraydi. Xorazmlik buyuk olim Abu Rayhon Beruniy jahon fani tarixida eng mashhur siymolar qatoridan joy olgan, o’z davridagi deyarli hamma fanlarga katta hissa qoshgan, mashhur qomusiy ilm sohibi, yirik tabiatshunos va faylasufdir. U o’z umri davomida 150 dan ortiq asarlar yaratgan.
Shulardan eng mashhurlari Qadimgi ajdodlardan qolgan yodgorliklar, Masud qonuni, Hindiston, Geodeziya, Mineralogiya, Saydana va boshqalardir. Garchi Beruniy falsafiy-axloqiy masalalarga oid asar yozmagan bolsada, ammo kopgina asarlarida bu masala haqida fikrlar bayon etgan. Beruniy xalqlar O’rtasidagi dostlikni va ilmiy hamkorlikni yuksak qadrlaydi. Uni eng insoniy-axloqiy sifat deb maqtab, amalda o’zini korsatgan.
Bir necha yil Hindistonda yashagan 45 yoshli olim qadimgi hind-sanskrit tilini organib, bu tilgan Evklidning Elementlar, Ptolomeyning Almajistiy asarlarini tarjima qildi va hind olimlarni yunon ilmi va falsafasi bilan tanishtirdi. Ozi esa hindlarning ilmi, adabiyoti, falsafasi va axloqini organdi. Farobiy hayotning oliy maqsadi baxt-saodatga erishuvdan iborat, kishilar bunga olamni organish, kasb-hunar va ilmlarni ozlashtirish – marifatli bo’lish orqali erishadi deb qaraydi.
Xorazmlik buyuk olim Abu Rayhon Beruniy jahon fani tarixida eng mashhur siymolar qatoridan joy olgan, o’z davridagi deyarli hamma fanlarga katta hissa qoshgan, mashhur qomusiy ilm sohibi, yirik tabiatshunos va faylasufdir. U o’z umri davomida 150 dan ortiq asarlar yaratgan. Shulardan eng mashhurlari Qadimgi ajdodlardan qolgan yodgorliklar, Masud qonuni, Hindiston, Geodeziya, Mineralogiya, Saydana va boshqalardir. Garchi Beruniy falsafiy-axloqiy masalalarga oid asar yozmagan bolsada, ammo kopgina asarlarida bu masala haqida fikrlar bayon etgan. Beruniy xalqlar O’rtasidagi dostlikni va ilmiy hamkorlikni yuksak qadrlaydi. Uni eng insoniy-axloqiy sifat deb maqtab, amalda ozi korsatgan. Bir necha yil Hindistonda yashagan 45 yoshli olim qadimgi hind-sanskrit tilini organib, bu tilgan Evklidning Elementlar, Ptolomeyning Almajistiy asarlarini tarjima qildi va hind olimlarni yunon ilmi va falsafasi bilan tanishtirdi. Ozi esa hindlarning ilmi, adabiyoti, falsafasi va axloqini organdi.
Jahon madaniyati va marifatiga katta hissa qoshgan, Sharq va Evropada Shayx-ur- rais – olimlar boshligi unvoniga ega bolgan alloma Abu Ali ibn Sinoning ilmiy merosi biz uchun bebaho xazinadir. U o’z umri davomida 450 dan ortiq asarlar yaratgan. Uning Tib qonunlari nomli 5 jilddan iborat kitobi asrlar davomida Sharq va Evropada medistina boyicha asosiy qollanma bolib xizmat qilib kelmoqda.
Ibn Sino yoshligida zor mehnat, izlanish, gayrat bilan ilmlarni organishga kirishgan. U bu haqida shunday yozadi: Uyquga ketgan vaqtimda ham ongimdagi masalalarni korardim. Shu holatda kop masalalar tushumda menga ayon bolardi... shu zaylda hamma ilmlarni, mustahkam egallay oldim.
Insonning imkoniyat darajasida egallaydigan darajada bilimni egallab oldim. Aristotelning Metafizikasini qirq bir marta qayta oqidim. U menga hatto yod bolib ham qoldi. Lekin shunday bo’lishiga qaramay, men uni va uning maqsadlarini tushuna olmasdim, - deb yozadi u tarjimai holida.
Ibn Sino bu muammoni Farobiyning Aristotel Metazifikasiga yozgan sharhini oqib hal qiladi. Ibn Sino umrining kop qismini sarsonlikda otkazishga qaramay – matematika, astranomiya, fizika, kimyo, biologiya, farmakologiya, psixologiya, filologiya, falsafa va tabobat sohasida barakali ijod qilgan mutafakkirdir. Uning asarlaridan 100 tachasi bizgacha etib kelgan, xolos.
Ular qatoriga O’rta asr ilmining barcha muhim sohalarini o’z ichiga olgan, xususan – mantiq, fizika, matematika, metafizikani toliq qamrab olgan Kitob ash-shifo, 20 tomdan iborat Kitob ul-insof, Donishnoma, Lison ut- tayr, Solomon va Ibsol, Hayy ibn Yaqzon kabi asarlari kiradi. U o’zining falsafiy- axloqiy asarlarida hukmdorlarni qonunsizliklarga qarshi kurashishga, xalqning talablariga quloq solishga, adolat yuzasidan ish yuritishga chaqiradi.
Adolatni inson xatti-harakatining eng yaxshi bezagi deb korsatadi. Jahon madaniyati va marifatiga katta hissa qoshgan, Sharq va Evropada Shayx-ur- rais – olimlar boshligi unvoniga ega bolgan alloma Abu Ali ibn Sinoning ilmiy merosi biz uchun bebaho xazinadir.
U o’z umri davomida 450 dan ortiq asarlar yaratgan. Uning Tib qonunlari nomli 5 jilddan iborat kitobi asrlar davomida Sharq va Evropada medistina boyicha asosiy qollanma bolib xizmat qilib kelmoqda. Ibn Sino yoshligida zor mehnat, izlanish, gayrat bilan ilmlarni organishga kirishgan.
U bu haqida shunday yozadi: Uyquga ketgan vaqtimda ham ongimdagi masalalarni korardim. Shu holatda kop masalalar tushumda menga ayon bolardi... shu zaylda hamma ilmlarni, mustahkam egallay oldim. Insonning imkoniyat darajasida egallaydigan darajada bilimni egallab oldim. Aristotelning Metafizikasini qirq bir marta qayta oqidim. U menga hatto yod bolib ham qoldi. Lekin shunday bo’lishiga qaramay, men uni va uning maqsadlarini tushuna olmasdim, - deb yozadi u tarjimai holida. Ibn Sino bu muammoni Farobiyning Aristotel Metazifikasiga yozgan sharhini o’qib hal qiladi.
Ibn Sino umrining kop qismini sarsonlikda otkazishga qaramay – matematika, astranomiya, fizika, kimyo, biologiya, farmakologiya, psixologiya, filologiya, falsafa va tabobat sohasida barakali ijod qilgan mutafakkirdir. Uning asarlaridan 100 tachasi bizgacha etib kelgan, xolos. Ular qatoriga O’rta asr ilmining barcha muhim sohalarini o’z ichiga olgan, xususan – mantiq, fizika, matematika, metafizikani toliq qamrab olgan Kitob ash-shifo, 20 tomdan iborat Kitob ul-insof, Donishnoma, Lison ut- tayr, Solomon va Ibsol, Hayy ibn Yaqzon kabi asarlari kiradi. U o’zining falsafiy- axloqiy asarlarida hukmdorlarni qonunsizliklarga qarshi kurashishga, xalqning talablariga quloq solishga, adolat yuzasidan ish yuritishga chaqiradi. Adolatni inson xatti-harakatining eng yaxshi bezagi deb korsatadi.
Uning fikricha, yaxshilik donolikda, donolik esa hodisalarni bilish orqali qolga kiritiladi. Bilim, marifat inson hayotining ajralmas tomonidir. Ibn Sino Solomon va Ibsol qissasida rostgoylik, sadoqat, pok muhabbat, irodaning makr ustidan galabasini tasvirlaydi. Mutafakkir kishilarni dostlik va haqiqatga, dostlikning qadriga etishga chaqiradi. Insonni esa olamdagi mavjudotlar ichida eng buyuk zot, deb qaraydi.
Shunday qilib, Ibn Sino O’rta asr Sharq va Evropa madaniyati va marifati taraqqiyotiga juda katta tasir korsatdi. IX-XII asrlar manaviyati va marifati rivojida XI asrning kozga koringan shoiri Yusuf Xos Hojib ham katta orin tutadi. Yusuf Xos Hojib o’zining yagona dostoni bolmish Qutadgu bilig bilan mashhurdir. Bu asar 1069 yilda yozilgan bolib, uni shoir Qashgar hokimi Sulaymon Asrlon qoraxonga bagishlagan.
Shu asari uchun unga Xos Hojib, yani buyuk xonning maxsus maslahatchisi unvoni berilgan. Doston qahramonlari – hokim Kuntugdi adolat ramzi, vazir Oytoldi baxt ramzi sifatida, vazirning ogli Ogdulmish aql ramzi sifatida tasvirlanadi. Mutafakkir inson faqat jamiyatda, boshqa kishilar bilan muloqotda va foydali mehnatda chinakam kamolotga etadi, degan goyani ilgari suradi. Insonga foyda keltirmaydigan inson – olikdir, deb takidlaydi. Jamiyatda mehnat ahli – dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar hal qiluvchi rol oynaydi, deb uqtiradi.
Shuning uchun, Yusuf Xos Hojib hokimga adolatli bo’lish, o’zboshimchalik va qonunsizlikka yol qoymaslikni maslahat beradi. Mutafakkir fikricha, odam kimligidan qatiy nazar inston bo’lishi lozim, chunki dunyoda faqat insoniylikkina abadul- abad qoladi. Shu sababli o’z nomini hamisha yaxshilik bilan eslashni istagan kishi faqat yaxshilik qilishi lozim. U shunday yozadi: Kimning odobi yaxshi va axloqi togri bolsa, u kishi maqsadiga etadi va baxt unga kulib boqadi, chunki yaxshi axloq jamiki yaxshiliklarning zaminidir. Yusuf Xos Hojib ilm va marifatni jamiyatning taraqqiyotiga, gullab-yashnashiga olib keluvchi kuch deb bilib, ularni egallashgan davat etadi.
U kishini zulmat ichidagi uyga, bilimni esa ana shu uyni nurafshon etuvchi mashalga oxshatadi. Uning fikricha, yaxshilik donolikda, donolik esa hodisalarni bilish orqali qolga kiritiladi. Bilim, marifat inson hayotining ajralmas tomonidir. Ibn Sino Solomon va Ibsol qissasida rostgoylik, sadoqat, pok muhabbat, irodaning makr ustidan galabasini tasvirlaydi. Mutafakkir kishilarni dostlik va haqiqatga, dostlikning qadriga etishga chaqiradi. Insonni esa olamdagi mavjudotlar ichida eng buyuk zot, deb qaraydi.
Shunday qilib, Ibn Sino O’rta asr Sharq va Evropa madaniyati va marifati taraqqiyotiga juda katta tasir korsatdi. IX-XII asrlar manaviyati va marifati rivojida XI asrning kozga koringan shoiri Yusuf Xos Hojib ham katta orin tutadi. Yusuf Xos Hojib o’zining yagona dostoni bolmish Qutadgu bilig bilan mashhurdir. Bu asar 1069 yilda yozilgan bolib, uni shoir Qashgar hokimi Sulaymon Asrlon qoraxonga bagishlagan. Shu asari uchun unga Xos Hojib, yani buyuk xonning maxsus maslahatchisi unvoni berilgan. Doston qahramonlari – hokim Kuntugdi adolat ramzi, vazir Oytoldi baxt ramzi sifatida, vazirning ogli Ogdulmish aql ramzi sifatida tasvirlanadi. Mutafakkir inson faqat jamiyatda, boshqa kishilar bilan muloqotda va foydali mehnatda chinakam kamolotga etadi, degan goyani ilgari suradi. Insonga foyda keltirmaydigan inson – olikdir, deb takidlaydi. Jamiyatda mehnat ahli – dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar hal qiluvchi rol oynaydi, deb uqtiradi.
Shuning uchun, Yusuf Xos Hojib hokimga adolatli bo’lish, o’zboshimchalik va qonunsizlikka yol qoymaslikni maslahat beradi. Mutafakkir fikricha, odam kimligidan qatiy nazar inston bo’lishi lozim, chunki dunyoda faqat insoniylikkina abadul- abad qoladi. Shu sababli o’z nomini hamisha yaxshilik bilan eslashni istagan kishi faqat yaxshilik qilishi lozim. U shunday yozadi: Kimning odobi yaxshi va axloqi togri bolsa, u kishi maqsadiga etadi va baxt unga kulib boqadi, chunki yaxshi axloq jamiki yaxshiliklarning zaminidir. Yusuf Xos Hojib ilm va marifatni jamiyatning taraqqiyotiga, gullab-yashnashiga olib keluvchi kuch deb bilib, ularni egallashgan davat etadi. U kishini zulmat ichidagi uyga, bilimni esa ana shu uyni nurafshon etuvchi mashalga oxshatadi.
Biz organayotgan davrda axloqiy-didaktik mavzuda asar yaratgan va shuhrat qozongan shoir Ahmad Yugnakiydir. U XII asr oxiri va XIII asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan. Undan bizgacha «Hibatul-haqoyiq» dostoni etib kelgan. U o’z dostonida dunyoning bevafoligi, otkinchiligi haqida gapirib: dunyo goyo karvon faqat ozgina fursat toxtab otiladigan rabot (karvonsaroy), shu sababli, takidlaydi u, bu dunyodagi rohat-farogatga intilish befoyda, uni deb azob-uqubat chekishga arzimaydi, chunki «sen bugun korib turgan boylik ertaga goyib boladi, sen ozimniki deb bilgan buyumlar boshqalarga qolib ketadi.
Shuning uchun faqat yaxshilik urugini sepish uchungicha yashash kerak deb uqtiradi. U bilimli, marifatli kishilarni etuk kishilar deb hisoblaydi. Inson bilan bilimni ajratib bolmaydi, faqat bilimli kishigina kamol topishi mumkin de takidlaydi. Uning fikricha, inson olim bolgandan keyingina uluglik darajasiga kotariladi va yaxshi nom qoldiradi. Bilimsiz kishi soglom bolsa ham, u olikdir deb korsatadi.
Bilim inson uchun bitmas- tuganmas mulkdir, deb takidlaydi. Shoir, axloq-odobdagi asosiy narsa tildir, til baxtiyorlik va baxtsizlikning sababidir deb uqtiradi. Shu bilan birga olim halollik va haqgoylik, saxiylik inson uchun fazilat, unga intilish kerak deya, xasislik va badfellikni qoralaydi. Kamsuqumlik va kamtarinlik insonni uluglaydi, deb korsatadi. Kishilarga faqat yaxshi odamlardangina dost orttirishini maslahat beradi.
Faqat yaxshi ishlar qilibgina yaxshi natijalar kutish mumkin, chunki «...tikan ekib, hosiliga uzum olmaysan» deb aytadi. Biz organayotgan davrda axloqiy-didaktik mavzuda asar yaratgan va shuhrat qozongan shoir Ahmad Yugnakiydir. U XII asr oxiri va XIII asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan. Undan bizgacha «Hibatul-haqoyiq» dostoni etib kelgan. U o’z dostonida dunyoning bevafoligi, otkinchiligi haqida gapirib: dunyo goyo karvon faqat ozgina fursat toxtab otiladigan rabot (karvonsaroy), shu sababli, takidlaydi u, bu dunyodagi rohat-farogatga intilish befoyda, uni deb azob-uqubat chekishga arzimaydi, chunki «sen bugun korib turgan boylik ertaga goyib boladi, sen ozimniki deb bilgan buyumlar boshqalarga qolib ketadi. Shuning uchun faqat yaxshilik urugini sekish uchungicha yashash kerak deb uqtiradi.