|
2. O’zbekistonda XVI-XIX asrlar davri manaviyat va marifati.
XVI-XIX asrlarda O’rta Osiyo xalqlari manaviy-marifiy tafakkur taraqqiyoti ikki yo’nalishda bordi.
Birinchisi O’rta Osiyoning o’zida roy berdi.
Ikkinchisi Hindistonda Boburiylar davridagi O’rta Osiyolik mutafakkirlarning ijodida namoyon bo’ldi (Bobur, Humoyun, Akbar, Shohjahon va boshqalar).
XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning boshlarida O’rta Osiyo manaviy-marifiy qarash rivoji Boborahim Mashrab nomi bilan chambarchas bogliq. Mashrabdan boy manaviy badiiy meros qolgan. Mashrab osha vaqtda Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida tarqalgan tasavvufning qalandarlik oqimiga etiqod qilib, o’zining isyonkorona sherlari bilan jamiyatdagi adolatsizlikka qarshi kurash olib borishga harakat qilgan.
O’z g’azallarida axloqiy, manaviy poklikka erishish, hayotdagi illatlarga qarshi kurashni kuylaydi. U ozi yashagan davr hokimlaridan adolatni kutadi. Hatto ularga murojaat qilib, xalq togrisida gamxorlik qilishni, ularning arz-dodiga quloq solishni soraydi.
Mashrab kishilarni boylikka hirs qoymaslikka, ozgalarga yaxshilik qilishga, sahiylikka, halol bo’lishga, o’z mehnati evaziga yashash, nafsni tiyishga chaqiradi. Mashrab o’z ijodida xulq-odob masalalariga katta etibor berib, odamlarni yaramas hatti-harakatlardan, takabburlik va yolgon sozlashdan saqlanishga undaydi.
Uning manaviy-axloqiy dunyoqarashida farzandning ota-onani hurmat qilishi, ularni yuksaklikka kotarish goyasi muhim orin tutadi. Xususan, farzanddan otaning rozi bo’lishi lozimligi, aks holda yomon oqibatlarga olib kelishi haqida yozadi. Mashrab ijodidagi bunday goyalarning mustaqil O’zbekiston yoshlarini manaviy kamolga etkazishda ahamiyati katta.
XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning boshlarida ijod qilgan O’rta Osiyolik mutafakkirlardan biri Mirza Abdulqodir Bedildir. Undan juda boy manaviy meros qolgan. Unga Sharq Gegeli degan unvon, tavsif berilganki, bu uning zamonasining hamda Sharqning buyuk va yuksak manaviyat-marifat egasi bolganligini korsatadi.
Bedil o’z asarlarida avvalo inson haqida, mirishkor dehqon haqida alohida mehr, hurmat va ehtirom bilan gapiradi. U insonni irqiy, milliy va diniy etiqodlaridan qatiy nazar hurmat va ehtiromga sazovor oliy zot deb biladi. Bu haqida shunday deydi: Har kimki, hazrati insonni sajdaga sazovor demasa, u malundir. Qanday ajoyib fikr. Ushbu fikr har qanday davr uchu ham adolatli va oliyjanobdir. Inson borliqning, olamning toji. Inson o’z baxtini ozi yaratadigan zot deb qaraydi. Odam abadiy yashashi mumkinmi? – degan savolga mutafakkir ijobiy javob beradi.
XVII-XIX asrlar manaviyati va marifati rivojida Turdi, Huvaydo, Gulhaniy, Mahmur, Nodirabegim, Uvaysiy, Munis Xorazmiy, Ogahiy, Feruz va boshqalarning orni va roli ham beqiyosdir.
XIX asrda O’rta Osiyoda manaviyat va marifat rivoji Ahmad Donish ijodi va marifatparvarlik faoliyati bilan chambarchas boglanib ketganligini alohida qayd etish lozim. U inson turli fanlarni egallab, dunyo sirlaridan voqif bola oladi, deydi. Biz – dunyoni gullab-yashnatish uchun, er osti boyliklarini topish uchun, dunyoning ajoyib sirli tomonlarini tadqiqetish uchun, uning hamma qitalarini va aholisini bilish uchun tugilganmizdeydi Ahmad Donish.
U ilmni, marifatni rivojlantirish, xalqni savdoxon qilish orqali qoloqlikdan qutilish mumkin deb marifatparvarlik goyalarini ilgari suradi. O’zbek marifatchiligi Muqumiy, Furqat, Avaz Otar, Zavqiy va boshqalar ham alohida orin tutadi. Marifatparvarlik goyalari Maxmudxoja Behbudiy, Munavvar qori, Abdulqodir Shakuriy, Ishoqxon Ibrat, Abdulla Avloniy, Abdurrauf Fitrat, Abdulhamid Cholpon, Abdulla Qodiriylar kabi jadidchilar faoliyati va ijodida, millat ozodligi uchun kurash bilan boglanib ketganligini alohida qayd etish lozim. Jadidchilik aslida marifatparvarlik harakatining korinishidir.
Marifatning lugaviy manosi bilim demakdir. Marifatni hayotgan singdirish esa maorif tizimi orqali amalga oshiriladi. Marifat bilim va madaniyatning mazmuni bolib, maorif esa ushbu mazmunni yoyish qurolidir. Marifat asosan umumiy va O’rta maxsus bilim beruvchi maktab va oquv yurtlarida amalga oshiriladi.
Marifat tushunchasi maorif tushunchasidan keng bolib, bilim va madaniyatni yoyish va yuksaltirishning barcha turlarini va shakllarini o’z ichiga oladi. Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga otishi marifatparvarlikdan boshlanadi. Jadid sozi arabchadan yangilanish, yangi usul manolarini anglatadi. U yangi, zamonaviy maktab, matbuot, milliy taraqqiyot usullari, yollari va tarafdorlarining umumiy nomi.
Jadidchilikning asosiy goya va maqsadlari quyidagilardan iborat: Turkistonni O’rta asrchilik, feodal qoloqlik, xurofotlardan tozalash, millatni zamonaviy taraqqiyot yoliga olib chiqish, milliy davlatni bunyod etish, konstitustion, parlament va prezident idora usulidagi ozod jamiyatni qurish, turkiy tillarga davlat maqomini berish, milliy qoshin tuzish va h.k.lardan iboratdir.
XVII-XIX asrlar manaviyati va marifati rivojida Turdi, Huvaydo, Gulhaniy, Mahmur, Nodirabegim, Uvaysiy, Munis Xorazmiy, Ogahiy, Feruz va boshqalarning orni va roli ham beqiyosdir. XIX asrda O’rta Osiyoda manaviyat va marifat rivoji Ahmad Donish ijodi va marifatparvarlik faoliyati bilan chambarchas boglanib ketganligini alohida qayd etish lozim. U inson turli fanlarni egallab, dunyo sirlaridan voqif bola oladi, deydi.
Biz – dunyoni gullab-yashnatish uchun, er osti boyliklarini topish uchun, dunyoning ajoyib sirli tomonlarini tadqiqetish uchun, uning hamma qitalarini va aholisini bilish uchun tugilganmizdeydi Ahmad Donish. U ilmni, marifatni rivojlantirish, xalqni savdoxon qilish orqali qoloqlikdan qutilish mumkin deb marifatparvarlik goyalarini ilgari suradi. O’zbek marifatchiligi Muqumiy, Furqat, Avaz Otar, Zavqiy va boshqalar ham alohida orin tutadi. Marifatparvarlik goyalari Maxmudxoja Behbudiy, Munavvar qori, Abdulqodir Shakuriy, Ishoqxon Ibrat, Abdulla Avloniy, Abdurrauf Fitrat, Abdulhamid Cholpon, Abdulla Qodiriylar kabi jadidchilar faoliyati va ijodida, millat ozodligi uchun kurash bilan boglanib ketganligini alohida qayd etish lozim.
Jadidchilik aslida marifatparvarlik harakatining korinishidir. Marifatning lug’aviy manosi bilim demakdir. Marifatni hayotgan singdirish esa maorif tizimi orqali amalga oshiriladi. Marifat bilim va madaniyatning mazmuni bolib, maorif esa ushbu mazmunni yoyish qurolidir. Marifat asosan umumiy va O’rta maxsus bilim beruvchi maktab va oquv yurtlarida amalga oshiriladi. Marifat tushunchasi maorif tushunchasidan keng bolib, bilim va madaniyatni yoyish va yuksaltirishning barcha turlarini va shakllarini o’z ichiga oladi.
Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga otishi marifatparvarlikdan boshlanadi. Jadid sozi arabchadan yangilanish, yangi usul manolarini anglatadi. U yangi, zamonaviy maktab, matbuot, milliy taraqqiyot usullari, yollari va tarafdorlarining umumiy nomi. Jadidchilikning asosiy goya va maqsadlari quyidagilardan iborat: Turkistonni O’rta asrchilik, feodal qoloqlik, xurofotlardan tozalash, millatni zamonaviy taraqqiyot yoliga olib chiqish, milliy davlatni bunyod etish, konstitustion, parlament va prezident idora usulidagi ozod jamiyatni qurish, turkiy tillarga davlat maqomini berish, milliy qoshin tuzish va h.k.
Do'stlaringiz bilan baham: |
