1. Nutqning kommunikativ sifatlari. Nutqning to‘g‘riligi. Nutqning aniqligi

Tayanch tushunchalar
nutqning jo‘yaliligi, nutqning mantiqiyligi, nutqning qisqaligi


Agar nutq o‘zida barcha kommunikativ sifatlarni mujassam etsa-yu, har jihatdan jo‘yali, ya’ni o‘z o‘rnida bo‘lmasa, u maqsad manziliga borib yetmaydi. Jo‘yalilik yo‘q joyda nutqning boylik, aniqlik, ifodalilik kabi muhim sifatlari- ning mohiyati yo‘qoladi.
Sharqning buyuk pandnomachisi Kaykovusning shunday o‘giti bor: “...Tilingni yaxpsh hunar bila o‘rgatg‘il va muloyim so‘zdin boshqa narsani odat qilmag‘il. Nedinkim, tilga har nechuk so‘zni o‘rgatsang, shuni aytur, so‘zni o‘z joyila ishlatg‘il. so‘z agar yaxshi bo‘lsa, ammo noo‘rin ishlatilsa. garchanl u xar nechuk yaxshi so‘z bo‘lsa ham yomon. nobop eshitilur. Shuning uchun behuda so‘zlamag‘ilki, foydasizdur. Bunday befoyda so‘z ziyon keltirur va har so‘zki undan hunar isi kelmasa, bunday so‘zni gapirmaslik lozim. Hakimlar debdurlar: “So‘z bir nashadur, undan xumor paydo bo‘lur”.³
Xalqimiz donoligining bebaho boyligi, o‘zbek so‘zining ko‘rki bo‘lgan maqol va matallarda ham bu fikr qayta-qayta uqtirilgan: “So‘zga tushmagan so‘zni aytma, Sozga tushmagan g‘azalni”; “Jo‘yali so‘z jo‘yasin topar, Jo‘yasiz so‘z iyasin (egasin) topar”; “Jo‘yaga tuya ham cho‘kadi”; “O‘rinli so‘zga tuya cho‘kadi, O‘rinsiz so‘zga hamma so‘kadi”.
Notiq nutq tuzar ekan, kimningdir og‘ir kasalligi yoki vafoti haqidagi fikrni ifodalash uchun tuziladigan nutkda ortiqcha chiroylilik, jimjimadorlik, ko‘tarinkilik, tantanavorlik bo‘lmasligi lozim, aks holda nutq o‘rinli hisoblanmaydi.
Nutqning o‘rinliligi, aytish kerakki, nutqiy muloqotda muhim. Bu (“umestnost rechi”) rus tilshunosi B.N.Golovin tomonidan juda yaxshi tavsiflangan.⁴
O‘rinlilik til vositalarini shunday tanlash, aloqalantirish va bir- biri bilan bog‘lashki, buning natijasida nutq konkret mu- loqotning maqsadi va sharoitlariga tamomila javob bera- digan tarzda tarkib topadi. Ayni ta’rifdan kelib chiqilsa, o‘rinli nutq ifodalanmoqchi bo‘lgan axborotning mavzusi, uning mantiqiy va hissiy mazmuni, tinglovchi yoki o‘quvchilar tarkibining yosh, ijtimoiy, madaniy-ma’rifiy va boshqa xususiyatlari, yozma yoki og‘zaki nutqning xabar berish, tarbiyaviy, estetik va shu kabi vazifalariga to‘la mos kelishi asosida yuzaga keladi.
O‘rinlilik sifatini o‘rganishda nutqning yozma va og‘zaki shakllarini farqlash lozim. Yozma va og‘zaki nutqning voqe bo‘lish sharoitlari bir xil emas, shunga ko‘ra bu ikki nutq shaklining o‘ziga xoslangan birliklari, grammatik shakllari, sintaktik qoliplari bor. Bu holatni hisobga olmaslik natijasi- da ham nutqning o‘rinliligiga putur yetishi mumkin.
Yozma nutkda ko‘p qo‘llanadigan, demakki, unga xoslangan yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, yuqorida aytib o‘tilganidek, yuqorida ko‘rganimizdek; quyida ko‘rib o‘tamiz, quyidagi guruhlarga bo‘linadi, mazmuni quyidagicha shaklidagi bir qancha sintaktik qurilmalar mavjud. Albatga, ular faqat yozma nutqda o‘rinli, lekin bu iboralar og‘zaki nutq tarkibiga kirarkan, nutqning o‘rinliligi tamoman buziladi.
Nutq tuzishda ifodalanmoqchi bo‘lgan axborotning mavzusi, uning mantiqiy va hissiy-ruhiy mazmuni aniq tasavvur qilinmog‘i va ana shularga uyg‘un holatda til vositalari tanlanmog‘i kerak. Mavzuga, mantiqiy va hissiy maz- munga muvofiq bo‘lmagan har qanday til birligi, sintaktik struktura, intonatsiya, hatto metafora, metonimiya, epitet, o‘xshatish kabi badiiy tasvir vositalari, maqol, matal, turli iqtiboslarning nutkda begonaligi, bejoligi juda tez bilinadi va bunday nutqni o‘rinli deb bo‘lmaydi.
Badiiy tasvir vositasi sifatida nutqqa olib kiriladigan o‘xshatish ham fikr mantig‘i va hissiy-ruhiy holat bi- lan to‘liq uyg‘unlik kasb etmasa, nutqning o‘rinliligi haqida gapirish qiyin. Atoqli rus adibi M.Yu.Lermontov o‘zining mashhur “Zamonamiz qahramoni” romanining dastlabki variantida oshiq ofitser Grushniskiyning mundiridagi epo letlar (maxsus pogon) ni ikkita kotletga o‘xshatadi. Romanning keyingi tahririda esa bu o‘xshatishdan voz kechadi va oshiq Grushniskiyning epoletlarini Amurning qanotchalariga o‘xshatadi. Ta’kidlash joizki, birinchi o‘xshatish juda ham aniq va konkret, chindan ham, epoletlar shaklan kotletga aynan o‘xshaydi, ammo oshiq qahramonning hissiy-ruhiy holati bilan mutlaqo bog‘lanmaydi; ikkinchi o‘xshatish esa oshiqning ruhiy holati bilan assotsiativ aloqadorlikka ega, ya’ni Amur — yunon afsonalarida sevgi xudosi demakdir. Shuning uchun ham ayni shu keyingi o‘xshatish bejo yoki be- ta’sir emas, balki behad o‘rinli va ta’sirlidir.
Nutkdagi har qanday qiyoslash ham o‘z o‘rnida bo‘lishi lozim. Noo‘rin qo‘llangan qiyoslash nutqning o‘rinliligiga sal- biy ta’sir qiladi. Masalan mana bu jumladagi qiyoslashni o‘rinli deb bo‘lmaydi: Kishi hayotini sahlab holish yetti havatli imorat hurishdan ham murakkabroh, deyishadi ("Hurriyat", 2006 yil 5 iyul). Avvalo, hech kim bunday demaydi, xalq orasida bunday matalnamo ibora yo‘q, demak, deyishadi so‘z shakli joiz emas. Bunday qiyoslashning o‘rinli emasligi shundaki, kishi hayotini sakdab qolish, albatta, murakkab va sharafli ish, ammo uning murakkabligini aynan yetti qavatli imorat qurish bilan solinggirishning bi- ron-bir mantiqiy asosi ham, me’yorga daxldor ma’nosi ham yo‘q. Nega olti yoki sakkiz, o‘n, yigirma qavatli imorat qurish qiyos etaloni sifatida olinmagan? Ko‘rinadiki, mazkur jumlada nutqning o‘rinlilik sifati past.
Kichkintoylar nutqini o‘stirishga bag‘ishlangan qo‘llanmada (S.Jo‘raev, H.Qodirov) o‘rinlilik sifatidan mahrum bo‘lgan ancha-muncha jumlalarni ko‘rish mumkin. Masalan, bog‘cha bolalari uchun Sog‘likda ko‘rishaylik! Omon bo‘lsak, al- batta, ko‘rishamiz! kabi iboralarni o‘rganish tavsiya etilgan. Holbuki, bu jumlalar bog‘cha yoshidagi bola nutqi uchun mutlaqo xos emas, bola tilida ular o‘rinli nutq sifatiga sohib bo‘la olmaydi. Ular bola nutqida hatto chuchmal, kulgili eshitilishini isbotlash kerak emas. Bunday jumlalar kattalar, keksalar nutqidagina mazkur sifatni ola biladi. Yoki yana bir jumlani ko‘raylik: Mashg‘ulot davomida “yaxshi" va “a’lo" baholar olgan bolalarni tarbiyachi o‘z oldiga chaqi- rib, minnatdorchilik bildiradi. Bu jumlada minnatdor- chilik bildirmok, iborasi nojo‘ya qo‘llangan, shuning uchun nutqni o‘rinli deb bo‘lmaydi. Bog‘cha bolasi va tarbiyachi o‘rta- sidagi yosh va maqom farqi mazkur iborani qo‘llashga monelik qiladi, bunday o‘rinda o‘rinlilik sifati rag‘batlantirmoq so‘zini ishlatishni taqozo etadi.
Umuman, nutqning o‘rinlilik sifatini ta’minlash uchun nutq tuzuvchi nutqiy vaziyatni, o‘zi ifodalamoqchi bo‘lgan mazmunni, tinglovchining turli xususiyatlarini, muloqotning ijtimoiy-madaniy, axloqiy-estetik jihatlarini yetarli darajada tasavvur etmog‘i lozim.
Mantiqiylik nutq bilan egizak. Zero, nutq va mantiq o‘zakdosh so‘zlardir. Mantiq buzilsa, nutq o‘z vazifasini bajara olmaydi. Mantiqiylik faqat adabiy tilning emas, balki umuman tilning xususiyatlaridan biridir. Mantiqli so‘zlashning asosida so‘zlarning ma’nolarini bilish, so‘z va qo‘shimchalarni to‘g‘ri bog‘lay olish malakasi yotadi. Shuningdek, so‘zlovchi mantiqiy fikrlash salohiyatiga ham ega bo‘lishi kerak. Bu haqda donishmand ajdodlarimiz ibratli fikrlarni bayon etishgan. Masalan, Alisher Navoiy o‘zining “Majolis un-nafois” asarida shunday bir voqeani hikoya qiladi. Bahorning yomg‘irli kunlaridan birida u “Xuroson mulkida turkiy va forsiyda malik ul-kalom” Lutfiy bilan uchrashib qoladi. Mavlono Lutfiy Amir Xusrav Dehlaviyning bir she’ridagi go‘zal ma’no va o‘xshatish haqida juda ham maqtov bilan gapirib beradi, ya’ni: “Mahbuba yomg‘irli kunda yo‘lda toyib, yiqilib ketay deydi. U shu qadar go‘zal va nozikki, yog‘ayotgan yomg‘ir ripggasini ushlab, uning madadi bilan o‘zini o‘nglab oladi”. Bu ta’rif Navoiyga behad ma’qul tushadi. Saroydagi oliy adabiy majlislarning birida Navoiy bu o‘xshatish haqida shoh Husayn Boyqaro huzurida gapirib, shohning ham hayratlanishini kutadi. Ammo Boyqaro “Yuqoridan pastga tushayotgan yog‘in rishtasi yiqilayotgan kishi uchun madad bo‘la olmaydi” deb, e’tiroz bildiradi, Navoiy Boyqaroning o‘tkir va nozik mantig‘i va she’rfahmlikdagi zakovatiga qoyil qoladi.
Maktab ona tili ta’limida o‘quvchilarning mantiqli nutq so‘zlash malakasini oshirib borish katta ahamiyatga ega. Lekin har doim ham bunga e’tibor berilavermaydi. Darslarda nazariy ma’lumotlarga asosiy urg‘u berilib, nutqiy malaka masalasi ikkinchi o‘ringa tushib qolgan hollar ko‘p uchraydi. Ko‘pgina bitiruvchilarimiz oliy o‘quv yurtlariga kirish test topshiriqlarini juda yuqori darajada bajarishgani holda, aksar hollarda ularning nutqiy malakalari ko‘pincha talab darajasidan ancha pastligi kishini xavotirga solmay iloji yo‘q. Holbuki, ona tili ta’limining natijasi nazariy bilimlarni egallaganlik darajasi bilan emas, balki quyidagi uch mezon asosida baholanadi:

1. 
   o‘qish texnikasi;
   
2. 
   o‘z fikrini to‘g‘ri ifodalash;
   
3. 
   o‘zgalar fikrini to‘g‘ri anglash.
   

Bu ona tili ta’limining DTSlarida qayd etilgan.
O‘z fikrini to‘g‘ri ifodalash nutqning to‘g‘riligi, boyligi, sofligi, izchilligi, o‘rinliligi kabi qator xususiyatlarni qamrab oladi.
Gazeta matnlarida shunday fikrlarni o‘qib qolamiz. Sportchilarimizning yutuqlaridan quvonmay ilojing yo‘q. Ilojsizlik majburiyat asosida bo‘ladi. Kishi o‘zi xohlamasa, ilojim yo‘q, noilojlikdan, ilojsizlikdan kabi ifodalarni qo‘llaydi. Demak, mazkur jumladan, sortchilarimizning yutuqlaridan quvonishga majburmiz, lekin aslida quvonishni xohlamaymiz degan tagmazmun uqiladi. Quvonish so‘zi majburiyat asosida bo‘lishi mumkin emas. Ko‘rinadiki, jumlada katta mantiqiy xatolik mavjud.
Aslida biror fikrning davomida mazkur so‘zi qo‘llanadi. U “aytilgan”, “zikr etilgan” degan ma’nolarni bildiradi va qayd etilgan narsa-hodisaga ishorani bildiradi. Ammo bu so‘zni fikr ifodasining boshida qo‘llash mantiqning buzilishiga olib keladi. Chunki bunda hali hech narsa aytilmagan, zikr etilmagan bo‘ladi.
Oddiy kundalik nutqda balki mantiqsizlik juda katta falokatlarni sodir etmas. Lekin rasmiy hujjatlarda, sud hukmlarida bunday xatoliklarga mutlaqo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Yaqinda qo‘limga bir sud hukmi namunasi tushib qoldi. Unda fikr shunday ifodalangan: