1. Mexatronika tushunchasi. Mexatronikaning boshqa sohalar bilan bog‘liqligi. Mexatronikaning rivojlanish sohasi

1 — val, 2 — kuzgatish chulgami, 3—yurgizish sterjenlari, 4 — magnit k.utbi, 5 — tinch-lantiruvchi (dempfer) chulgam.

narflar bilan belgilanadi. 144-rayemda sinxron mashina stato-rining umumiy kurinishi berilgan.
Sinxron mashinalar rotorining guzilishiga karab ikki xil buladi: a) magnit kutblari yak.kol kurinib turadigan, ya’ni ayon kutbli rotor; b) magnit kutblari alox,ida kurinmaydigan, ya’ni myonmas kutbli rotor.
Ayon kutbli rotor (145-rayem, a) asosan val va unga kiydi-rilgan rotor gardishi va shu gardishga max,kamlenadigan magnit kutblardan tuziladi. Kutblar pulat uzagi x.am shtamplangan yunsa pulat plastinkalardan yigiladi Kutb uchlariga ma’lum shakl ">yeriladi: bunda kutb markazidagi xavo oraligi uning chetlari-dagi xavo oraligiga nisbatan kichkina buladi (145-rayem, b). Shu yul bilan xavo oraligida magnit induksiyasini sinusoida-ga yakin shaklda tarkalishiga erishiladi. Ayon k.ugbli rotorning sap bir kutblariga uralgan kuzgatish chulgami uzaro ketma-ket ulanadi. Bu chulgamning ikki uchi valga max.kamlangan va undan ixshi izolyatsiyalangan mis yoki latun xalkalarga ulanadi. X^al_ chalarda chutkalar sirpanadi. Chutkalar simlar yordamida mashi-
146- rayem. Ayonmas kutbli rotor pazlari (a) va shunday rotorning umumiy ku~ rinishi (b):
7—kontakt ^alkalari, 2—>;alsa bandajlar, 3—rotor tanasi, 4—metall ponalar, 5—ventilyator, 6—val, 7—rotor pulat uzagi, 8—k.uzgatish chulrami
naning tash^i klemmasiga ulanadi. KU^zratish chulkami klemmala-ri I_g va I_g x,arflar bilan belgilanadi.
Ayonmas kutbli rotor valdan va valga kiydirilgan maxsus pulatdai yasalgan silindrik (yaxlit yoki yigma) rotor tanasidan iborat. Rotor tanasida kuzratish chulrami urnatiladigan pazlar bor. Xavo oralirida magnit induksiyasini taxminan sinusoidal taksimlanishiny ta’minlash maksadida pazlar rotor tanasi ay-lanasining 2/3 kismidagina buladi (146-rayem, a), N^uzratish chultyamining uchlari x.alka va chutkalar ork.ali mashinaning tash-
147-rayem. Sinxron dvigatellarda yurgizish (sinxron generatorlarda— dempfer) chulgamining tuzilishi:
1 — rotor k.utbi, 2—kisk.a tutashtiruvchi x,al-k,a, 3—sterjenlar, 4—kutb boshmotslari.
148-rayem. Sinxron generatorning asosiy nismlari:
7—val, 2—kuzgatgich, 3 — kontakt xalsalar, 4—stator chulrami, 5—suzratish chulrami, 6— stanina, 7~ventilyator, 8~podshipnik shchiti.

ki klemmalariga chikariladi. 146-rayem, b da ayonmas kutbli ro­torning umumiy kurinishi berilgan.

Ayon kutbli rotorli sinxron dvigatellnrning ayrim kutblari uchiga yurgizish chulramining latundan tayyorlangan sterjenlari urnatiladi (147-rayem). Sinxron generatorlarda xuddi shunday chulgam mis sterjenlardan tayyorlanadi. Bu chulgam (sterjenlar) tinchlantiruvchi chulgam yoki dempfer chulgam deyi-ladi. Tinchlantiruvchi chulgam sinxron mashina utkinchi rejim-laryaa ishlaganda xosil buladigan rotorning tebranishlarini tezrok. tuxtatishga yordam beradi. Sinxron mashinalarla yuk.ori-da k,ayd kilingan asosiy k,ⁱsmlardan tachshari podshipniklar urnatiladigan kopsokugar, chutkalar kurilmasi va urtacha kuvvat-li mashinalarda rotor valiga urnatilgan ventilyator va bonsha kushimcha k,ismlar buladi. 148-rasmda kichik kunvatli sinxron generatorning asosiy kismlari kursatilgan.
69. Sinxron generatorlarning turlari
Oldin yaytib utilganidek, sinxron generator elektromagnit inyauksiyasi sonuni asosida ishlaydi. Generator ishlashi uchun uning kuzgatish chulrami uzgarmas tok manbaiga ulanadi. k.uz-gagish toki mashinaning asosiy magnit okimini xosil k.iladi. Mashinaning rotori birlamchi dvigatel yordamida aylantiril-ganyaa magnit maydonining kuch chizik.lari stator chulramlarila EYUK xosil kiladi. 149-rasmda uzgaruvchan tok generatorining eng oddiy modeli berilgan. Agar stator bilan rotor orasidagi xavo oraligida magnit induksiya si sinusoidal konun buyicha tarkalsa {V = V_t sin a), stator chulramlarida sinusoidal EYUK .xosil buladi: ye = Bio = B_mlv sin a. Amalda uch fazali sinxron generatorlar juda kup ishlatiladi. Uch fazali sinxron genera-tordan uch fazali sinusoidal uzgaruvchan EYUK olinadi.
Sinxron generatorlarni turli xil birlamchi dvigatellar xa-rakatga keltiradi. Birlamchi dvigatellar sifatida bug turbi-pasi, gidroturbina, ichki yonuv dvigatellari (dizellar yoki lo-komobillar) ishlatiladi. Bug turbinalari yordami­da xarakatga keltirila-digan generator turbo­generator; gidrotur­bina yordamida xarakatga keltiriladigani gid­rogenerator deyila-di. Bulardan tashk,ari, dizel-generatorlar xam keng ishlatilal-i.
Gidroelektr stansiya-larda gidrogeneratorlar urnatiladi (150-rayem) va ular gidroturbina yorda­ mida x.arakagga keltiri- 14E-rasm.



150- rayem. Kuybishev GES ida urnatilgan kuchlanishi 13800 V, kuvvati 105000 kVA bulgan gidrogenerator; U_s = 13,8 kV; p = 68,2 ayl/min.
ladi. Gidrogeneratorlarning aylznish chastotasi uncha katta emas
(y₂ = 60 — 500 ayl/min). Gidrogeneratorlarning rotori ayon kutb-
lidir. Stator chulgamila sanoat chastotasiga teng chastotali uzga-
ruvchan EKJ ^osil bulishi uchun rotorda ancha magnit sutblari
urnatishga tugri keladi. Masalan. gidrogeneragorning aylanish
chastotasi /g₂ = 250 ayl/min bulsa, generator rotorida r =
60 • /, 300.) ,„ , , . ' , „
= —— = = 12 juft magnit n;utbi urnatish lozim buladi;