1. Mexatronika tushunchasi. Mexatronikaning boshqa sohalar bilan bog‘liqligi. Mexatronikaning rivojlanish sohasi

6. Sinxron mashinalari tug‘risida umumiy ma’lumotlar
Sinxron mashina x,am asosan ikki kismdan, ya’ni kuzgalmas qismi — stator va aylanuvchi kismi rotordan iborat. Ma-shinaning statori tuzilishi jixatidan asinxron mashinaning statoridan fark kilmaydi. Stator mashinaning korpusi, sta-torning pulat uzagi va pulat uzak pazlariga joylashtirilgan bitta yoki uchta chulgam 3 dan tuzilgan. Sinxron mashina bir fa-zali va uch fazali bulishi mumkin. Mashinaning rotoriga mag­nit kutblari urnatiladi (142 rayem, a), Kutblarning pUlat uza-gida uzgarmas tok manbaidan ta’minlanadigan chulgam 4 bor. Bu chulgyam sinxron mashinaning kuzgatish* chulgami deyiladi. Rotor 2 nutblaridagi bu chulgamga uzgarmas tok xalka 5 va chutka 6 orkali uzgarmas tok manbaidan beriladi (142-rayem, b). Sinxron mashinaning asosiy magnit okimini kuzgatish chulgamining toki xosil kiladi. Agar rotor k.andaydir birlamchi dvigatel yorda-mida, masalen p₂ tezlik bilan aylantirilsa, kuzgatish chulgami xosil kiladigan magnit okimi stator chulgami simlarini kesib
utadi va unda chastotasi /, = — bilan aniklanadigan EYUK xo-
60 sil kiladi (142-rayem, b). Agar stator chulgamiga uch fazali is-te’molchi ulansa, chulgamlardan uch fazali nagruzka toki uta boshlaydi. Bu toklar stator ichida aylanma magnit maydoni xo-
s- 60/, .
sil kiladi. Bu maidonning ailanish chastotasi ya, = —^L- bilan
R aniklanadi. Yukorida keltirilgan formulalardan p₁ = p, buli-
shini aniklaymiz. Demak, sinxron mashinaning rotori uning statori ichida nagruzka toki xosil kiladigan aylanma magnit maydonining aylanish chastotasi bilan bir xil tezlikda aylanar ekan. Shuning uchun xam bunday mashinalar sinxron mashina-lar deyiladi.
Sinxron mashinada (umuman elektr mashinalarida) uning aso­siy EYUK xosil buladigan va nagruzka toklari utadigan chulgam (stator chulgami) yakor chulgami deyiladi Kuzgatish chulgami urnatilgani (rotori) induktor deyiladi. Demak. 142-rayemda keltirilgan sinxron mashinada statori — yakor: rotori esa in-
* Kuzgatish chulgami — matit maydoniii nuzgatadigan, ya’ni dosil kila­digan chulgam demakdir.

142- rayem Sinxron mashinaning elektromagnit sxemasi (a) va uning ulanishi (b).
duktor x.iso5lanadi. Umuman, ishlash prinsipi jixatidan sin­xron mashinada uning yakori kuzgalmas, induktori aylanuvchan yoki aksincha bulishi mumkin. Ba’zi mashinalarda nagruzka tok­lari utadigan yakor chulgami rotorga, kuzgatish chulgami esa statorga urnatiladi. Lekin xozirgi zamon katta suvvatli sin­xron generatorlarida sulaylik yaratish uchun yakor chulgami sta -torda, uzgarmas tok manbaidan ta’minlanadigan kuzgatish chul­gami rotorda urnatiladi.
Sinxron mashina generator sifatida xam, dvigatel sifatida xam ishlay oladi. Lekin amalda bunday mashinalar asosan generator sifatida ishlatiladi. Sanoag korxonalarida ba’zi ur-tacha va katta kuvvagli mexanizmlarni xarakatga keltirish uchun sinxron dvigatellar xam kullaniladi.
Sinxron mashina generator sifatida ishlashi uchun uning ro-torini kandaydir birlamchi dvigatel yordyamida aylantirish lo-zim. Bunda mashinaning asosiy magnit maydoni stator chulgami uramlarini kesib utadi va bu chulgamda EYUK xosil kiladi. Demak, sinxron generator elektromagnit induksiyasi konuni aso-sida ishlayai. Bunda birlamchi dvigatelning mexanik energiyasi sinxron generatorda elektr energiyaga aylanadi.
Agar sinxron mashinaning stator chulgamlari kuchlanish U va chastota f_x bulgan elektr tarmogiga keyingi paragraflarda ur^_ ganiladigan shartlarga rioya kilgan xolda ulansa, chulgamlardan utuvchi uch fazali goklar, asinxron mashinadagiga uxshab, sta­tor ichida aylanma magnit maydoni xosil kiladi. Bu maidonning mashina kuzgatish chulgamining toki / xosil kilgan maydon bi­lan uzaro ta’siri nagijasida mashinaning rotoriga aylantiruvchi elektromagnit moment ta’sir eta boshlaydi. Mashina dvigatel bulib ishlaganda elektromagnit moment aylantiruvchi moment buladi. Generator sifatida ishlaganda bu moment tormozlovchi
moment buladi. Mashina turgun rejimda ishlab turganda uning rogori magnit maydoniga nisbagan kuzgalmasdir va rotor vali-dagi mexanik nagruzkaga boglik bulmagan dolda p₁ = p₂ chastota bilan aylanadi. Sinxron mashina turgun rejimda ishlaganda suyidagi uziga xos xususiyatlarga eta buladi:
a) mashina generator yoki dvigatel rejimida ishlaganda
uning rotori magnit maydonining aylanish chastotasiga teng
bulgan uzgarmas chastota bilan aylanadi;
b) yakor chulgamida x.osil buladigan EYUK ning chastotasi
rotorniig aylanish chastotasiga proporsional buladi;
v) mashina turgun rejimda ishlab turganda uning rotor chul-
gamida EYUK xosil bulmaydi, mashinaning MYUK kuzgatish toki
bilan anik,lanadi va uning ishlash rejimiga boglik. bulmaydi.
68. Sinxron mashinaning tuzilishi
Oldin aytib utilganidek, sinxron mashinalarning yakori kuz-galmas yoki aylanuvchan bulishi mumkin. Mashinaning statorida xosil buladigan elekgr energiyasini iste’molchilarga uzatish oson bulishi uchun katta kuvvatli sinxron generagorlar kuzgal-mas yakorli kilib tayyorlanadi (143-rayem, a). Odatda, kuzgatish chulgamining kuvvati mashinaning yakoridan olinadigan kuvvatga nisbatan ancha kichkina (0,3... 2%) buladi. Bu sharoitda kuzga­tish chulgamiga ikkita xalka va chutka orkali uzgarmas tok be-rish uncha kiyinlik tugdirmaydi. Kuvvati uncha katta bulmagan sinxron mashinalar kuzgalmas yakorli yoki aylanuvchan yakorli kilib tayyorlanishi mumkin. 143- rayemda kuzgalmas (ai va ayla­nuvchan yakorli {b) sinxron mashinaning konstruktiv sxemasi keltirilgan Sinxron mashinalarda stator pulat uzagi kalinli-gi 0,35 ... 0,5 mm (katta mashinalarda 1 — 1,5 mm) bulgan va maxsus pulatdan tayyorlangan ayrim plastinkalardan yigiladi. Yakor, ya’ni stator chulgamlari mis simlardan tayyorlanadi. Chul-gamlarning bosh uchlari S/, S2, SZ va oxirgi uchlari S4, S5, S6

143-rayem Kuzgalmas ^va aylanuvchi yakorli sinxron mashinaning konstruktiv sxemasi:
/ — yakor, 2 — yakor chulgami, 3 — induktor k.utblari, 4 — kuzgatish chulgami, 5 — >;alk,a va chut­kalar

144. 
     rayem. Sinxron mashinaning statori.
     
145. 
     rayem. Ayon k.utbli rotor (a) va k;utb pulat uzagi (b):