1-Mavzu: «Turli xildagi chiqindi suvlarni qiyosiy gigienig baholash. Maishiy chiqindi suvlarni o’ziga xos tarkibi va xavflilik darajasi»

Aloxida tozalash inshootlari uchun ish samaradorligi ko’rsatgichlar:

Inshootlar nomi	Tekshirish ob’ekti.	Maxsus ko’rsatkichlari
Qum tutgichli tindirgich	qum	Namlik, gidroskopik namlik xajmi
Birlamchi va ikki qorinchalik, septik tindirgichlar	inshootga tushguncha va undan keyingi chiqindi suv	Tiniqligi, muallaq modda xajmi va miqdori, gijja tuxumlari soni
Sug’orish va filьtrlash dalalari	chiqindi suv va filьtrat	KBE, KKX, azot ammiak, nitrit, nitrat, pergamentli oksidlanish, erigan kislorod
Biologik xovuz	xovuz suvining xarakati bo’yicha	KBE, KKX, azot ammiak, nitrit, nitrat, pergamentli oksidlanish, erigan kislorod
Sunьiy biologik tozalash inshootlari	birlamchi tindirgichdan keyingi va biologik tozalangan chiqindi suv	KBE, KKX, azot ammiak, nitrit, nitrat, pergamentli oksidlanish, erigan kislorod
Zararsizlantirish inshootlari	zararsizlantirishdan avvalgi va keyingi chiqindi suv	Mikroblar soni, koli-indeks, qoldiq xlor

Жадвал 26.

Тозалаш иншоотлари	Тозалаш самароадорлиги Камайиши, % да						Тозалашдан ўтган чиқинди сув тавсилоти
	Муал-лақ модда	КБЭ5	Оксидланиш	Бактериясони	Гиж-жа тухум сони	Эриган кислород		қол-диқ хлор
Сим панжара, қумтутгич	5–10	5-10	-	5-15	-	-		-
Септик (икки кундан сўнг)	70-98	30	35	6-15	80-100	Йўқ		-
Икки қоринли тиндиргич	50-70	25-30	-	-	70-90	Йўқ		-
Тиндиргичлар (кўндаланг,тик, радиал)	50-70	25-30	-	25-50	70-90	-		-
Биологик филтрлар	70-92 тиниқлиги 10-20см	70-90	70-65	80-95	-	>4		-
Аэротенк	70-92	80-90	70-75	90-95	-	>4		-
Иккиламчи тиндиргичлар	80-95	85-95	-	90-98	-	>4		-
Суғориш ва филтрлаш майдони	90-98	95-99	80-90	95-98	100	>4		-
Тиндирилгандан сўнг хлорлаш	-	15	-	90-95	-	-		3-5
Биологик тозалангандан сўнг хлорлаш	-	-	-	98-99,5	-	-		1-2
Сунъий биологик тозаланган сув сифати	30 г.л. (тиниқ> 20cм	5-20 мг.л гача	-	-	-	>4		-

Chiqindi suvlarni tozalash bosqichlari
Shahar chiqindi suvlarini tozalash suv havzalarini muxofaza qilish masalasini radikal yechimi emas, lekin chiqindi suvlarni tozalash natijasida suv havzalariga iflosliklarni tushishini 85-90%ga kamaytirish mumkin.
Xo’jalik chiqindi suvlarini tozalashda asosiy vazifalar quyidagilardan iborat:

1. 
   Chiqindi suvlarni osig’liq mineral va organik moddalardan tozalash (mexanik tozalash);
   
2. 
   Erigan va kolloid organik moddalardan holi qilish (biologik tozalash);
   
3. 
   Patogen mikrofloradan holi qilish (zararsizlantirish yoki dezinfektsiya);
   
4. 
   Cho’kmani zararsizlantirish va utilizatsiyasi.
   

Mexanik tozalash. Mexanik tozalash uchun birinchi navbatda to’r-panjara quriladi, u suvdagi yirik qo’shilmalar, ya’ni latta, qog’oz, po’choq va boshqalarni ushlab qoladi.
Panjaralar bir-biriga parallel qilib ulangan temir simlardan iborat bo’lib, ular suv oqimiga tik qilib o’rnatiladi. Sim panjaralar orasi 16-30 mm dan iborat bo’ladi. Sim to’rlarda ushlab qolingan chiqindilar mexanik panshaxalar bilan olinib, maydalaydigan mashinalarga gidrotransportyor yordamida uzatiladi. Maydalaydigan mashinadan chiqqan mahsulotlar yana oqava suvlarga tashlanadi. Suvlar tozalash inshootlariga oqiziladi, yirik axlatlar panshaxalar bilan ushlanib konteynerlarda axlatxonalarga olib ketiladi.
Sutkasiga 10 000 m³ gacha chiqindi suvni tozalaydigan tozalash inshootlarida sim to’rlarda ushlab qolingan axlat qo’lda panshaxalarda tozalanadi.

1-aralashish kamerasi;
2-panjaralar binosi;
2.1-to’r panjara;
2.2-panjaradan axlatlarni olib ketish;
3-qumtutgich;
3.1-qumpulpasini olib ketish;
4-birlamchi tindirgich;
4.1-cho’kmani olib ketish

Qumtutgichlar chiqindi suvlardan og’ir mineral qo’shimchalarni, asosan qumlarni tutib qolishga moslangan. Konstruksiyasi bo’yicha gorizontal va vertikal qumtutgichlar tafovutlanadi. Qumtutib qolish samaradorligi 65% ni tashkil etadi. Ushlab qolingan qum maxsus qurilmalar yordamida bunkerlarga to’planib, tashib ketiladi. Bu qumlar jarliklar, o’pirilgan joylarni to’ldirish uchun ishlatilishi mumkin.
Keyingi yillarda tindirgichlarning tag tomonidan havo berib, qumlarga yopishgan organik moddalarni tozalaydigan xillari ham yaratildi.
Qumtutgichlar suv oqimini sekundiga 15-30 sm gacha pasaytiradi. Suvning o’tish vaqti 30 sekunddan kam emas. Qumtutgichlar cho’kmalar ikki sutkada bir marta tozalanadi.
Tuzilishiga ko’ra gorizontal va vertikal qumtutgichlar farqlanadi. Gorizontal qumtutgichlar tuzilishini soddaligi va yuqori samaradorligi bilan ajralib turadi. Chiqindi suvni bir xilda kelmasligi natijasida ishining turg’unligi buzilishi mumkin. Lekin gorizontal qumtutgichlarni bir necha sektsiyali qilib urish natijasida bu kamchilik bartarf etilishi mumkin. Vertikal qumtutgichlar ancha ixcham. Shuningdek ular ancha samarali hamdir, chunki ularda qumlarni o’tirishiga nafaqat tortishish kuchi balki markazdan qochuvch kuchlar ham ta’sir qiladi.
Vertikal qumtutgichlarni yagona afzalligi ularni ixchamligidir, chunki ularni qurishga ketgan sarf harajat o’zini oqlamadi va ularda qumlarni mayda fraktsiyalari ushlanmasligi aniq bo’ldi.
Qumtutgichlardan so’ng chiqindi suv tarkibida juda ko’p miqdorda erimagan muallaq moddalar qoladi. Ulardan holi qilish uchun tindirgichlar qo’llaniladi. Biologik tozalovga qadar bo’lgan tindirgichlar birlamchi tindirgichlar deyiladi.