1-mavzu. Turk tilida ot so’z turkumi (TÜRKÇede iSİM) Tayanch so’z va iboralar

kendim, kendin, kendisi, kendimiz, kendiniz, kendileri

kendi so’zi yakka holda «öz» ma’nosida keluvchi bir otdir: kendi elim, kendi gözün misollarida bo’lgani kabi.

Birlik 3-shaxsning to’g’ri shakli kendisi shaklidir. kendi so’zining oxiridagi –i tovushi egalik qo’shimchasi deb faraz qilinib, so’zni ozgina qisqartirish (tejash) maqsadida onun kendi, kendi kendine kabi shakllar ham qo’llanadi. Faqat to’g’risi onun kendisi, kendi kendisine shakllaridir.

Ko’rsatish olmoshlari (İşaret zamirleri)

Ko’rsatish olmoshlari predmetlarni ko’rsatadi, ularga ishora qiladi. Ko’rsatish olmoshlari predmetlarning joylashgan yeri, o’rnini ko’rsatgan holda bildirib keladi. Turk tilidagi ko’rsatish olmoshlari quyidagilardir: bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar.

Bu (bunlar) yaqinni, şu (şunlar) o’rtacha yaqinlikni, o (onlar) esa uzoqni ishora qilib ko’rsatadi.

Ko’plik shakllarida olmoshning –n - tovushi orttirilgan.

Ko’rsatish olmoshlarining kelishik shakllari quyidagicha:

Bosh kelishik Qaratqich kel. Jo’nalish kel. Tushum kel. O’rin-payt. kel. Chiqish kel. Tenglik shakli

bu şu o bunlar şunlar onlar bunun şunun onun bunların şunların onların buna şuna ona bunlara şunlara onlara bunu şunu onu bunları şunları onları bunda şunda onda bunlarda şunlarda onlarda bundan şundan ondan bunlardan şunlardan onlardan bunca şunca onca bunlarca şunlarca onlarca

Tushum kelishigida birlik –nu qo’shimchasi (bunu, şunu, onu), ko’plik -ı (bunları, şunları, onları) qo’shimchasi mavjud.

Turk tilining shevalarida birlik shaxslaridagi –n jarangsiz (sağır –n - ng) dir. Bu birlik shakllari bunga, şunga, onga dan yuzaga kelgan. Ularda ham kishilik olmoshlaridan o’tgan yasama -n ga duch kelinadi. Aks holda ular buya, şuya, oya bo’lishi mumkin edi.

O’rin-payt, chiqish va tenglik shakllarida ham -n tovushiga duch kelinadi. Ko’rsatish olmoshlarining tenglik shakllari hozirgi zamon turk tilida ko’p qo’llanilmaydi. Ulardan eng ko’p qo’llanadigani bunca dir. Tenglikni ifodalash uchun göre, kadar kabi yordamchi so’zlar qo’llanadi: buna göre, bu kadar, şuna göre, şu kadar kabi.

Ko’rsatish olmoshlarining bura, şura, ora shakllari yo’nalishni ifodalovchi shakllar kabi ko’rinadi, lekin bu aniq xulosa emas va ularning bu ara, şu ara, o ara kabi birlashmalardan yuzaga kelganligi faraz qilinadi. Albatta, bunga yo’nalish qo’shimchasining ta’siri borligiga hech shubha yo’q.