1-mavzu. Turk tilida ot so’z turkumi (TÜRKÇede iSİM) Tayanch so’z va iboralar

Ko’plik 1- shaxs biz

2- shaxs siz
3- shaxs onlar

Ko’plik 3-shaxsda n tovushi orttiriladi.

Olmoshlarning turlanishi
Olmoshlar turlanish chog’ida o’zaklarini o’zgartirishi mumkin:

Bosh kelishik Qaratqich kel. Jo’nalish kel. Tushum kel. O’rin-p. kel. Chiqish kel. Tenglik shakli

ben sen o biz siz onlar benim senin onun bizim sizin onların bana sana ona bize size onlara beni seni onu bizi sizi onları bende sende onda bizde sizde onlarda benden senden ondan bizden sizden onlardan bence sence onca bizce sizce onlarca

Qaratqich kelishigida benim va bizim shakllari istisno holatni tashkil etadi. Bu kelishikning qo’shimchasi -in, -ın bo’lsa-da, ben va biz olmoshlari -im qo’shimchasi olgan. Bu holat 1-shaxs egalik qo’shimchasi -m ning ta’sirida yuz bergan. Birlik va ko’plik 3-shaxslardagi -n esa ben va sen olmoshlaridagi -n ning ularga ko’chib o’tishi natijasida yuzaga kelgan. Bu -n tovushi egalik qo’shimchalaridan keyingi -n tovushining ham asosiy manbaidir.

Jo’nalish kelishigida ham olmoshning o’zagi o’zgargan. 1- va 2-shaxslar 3-shaxsga –n tovushini bergan, bunga muqobil ravishda 3-shaxs ham 1- va 2-shaxsni qalinlashtirgan.

Bu turlanish bugungi kunda shevalarda xuddi ilgari bo’lganidek jarangsiz (sağır) –n (ng) olgan: banga, sanga, onga. Buning sababi bugungi jo’nalish kelishigi qo’shimchasi -a, -e ning aslida –ga, ge shaklida bo’lganidir. G’arb turkchasiga o’tar ekan jo’nalish kelishigi shaklining gı, g tovushlari tushgan. Faqat olmoshlarda bu tushish yuz bermasdan n va g birlashib, jarangsiz n (ng)ga aylangan va bu tovushlar hozirgacha davom etib kelgan. Ya’ni banga, sanga eski ben-ge, sen-ge dan yuzaga kelgan, uning davomidir.

O’rin-payt kelishigida ham 3-shaxslarda ortiqcha -n tovushi ko’zga tashlanadi.

Shuningdek, ortiqcha -n tovushini chiqish kelishigi va tenglik shakllarida ham (3-shaxslar) ko’rish mumkin.