1-mavzu: texnik termоdinamika reja

m
2
satxga ta’sir 
qilayotgan kilonyuton (
kn/m
2:
)
, 
meganyuton (
kn/m
2
) lardan foydalanish mumkin. 
2.1 - rasmda gazli idish tavsirlangan. Idishdagi bosim 
R
1
, 
atmosfera bosimi 
esa 
R
0
, 
u
 
holda 
R
1
>
R
0
. Bosimining 
R
1
-
R
0
 
farqi natijasida suyuqlik naychaning o’ng 
tomonida ko’tariladi va idishdagi ortiqcha bosim bilan muvozanatlashadi. Bundan 
quyidagi tenglikni yozish mumkin. 
1 - rasm. 
g
hF
F
P
F
P



0
1
bu tenglamadan 
g
P
P
h

0
1


. Demak suyuqlik ustuning 
balandligi idishdagi bosimning farqiga to’g’ri propor
g’
ionalda va 
suyuqlikning zichligiga teskari propor
g’
ionalda. 
Agarda bosimlarning farqi 1 bar deb qabul qilinsa, unda naychani sumob 
bilan to’lish balandligi 
h
quyidagiga teng bo’ladi. 
мм
h
10
,
750
81
,
9
10
,
13595
10
10
4




sumob ustuni. 
Bu yerda 
С
м
кг
0
3
0
/
10
,
13595



dagi sumobning zichligi; 
2
/
8
,
9
сек
м
g

erkin 
tushish tezligi. 
Bosimning o’lchash uchun barometrlar yoki manometrlar, siyraklanishni 
o’lchash uchun vakuummetrlar ishlatiladi. Barometr bilan atmosfsra bosimi, 
monometr bilan esa atmosfera bosimidan yuqorn bo’lgan (ortiqcha) bosim 
o’lchanadi. Atmosfsra bosimidan ortiq bo’lgan bosim ortiqcha bosim deb ataladi. 
Faqat absolyut bosim holatning termodinamikoviy ko’rsatkichi bo’lib 

---

hisoblanadi. Bosimning absolyut no’lidan yoki absolyut siyraklanishidan boshlab 
hisoblanadigan bosimlar absolyut bosim deb ataladi. Absolyut bosimni o’lchashda 
ikki holat bo’lishi mumkin:
1)
idishdagi bosim atmosfera bosimidan ortiq;
2)
idishdagi bosim atmosfera bosimidan kam.
Birinchi holatda idishdagi absolyut bosimni mikdori manometr bilan barometr 
ko’rsatkichlarini yg’indisiga teng bo’ladi. 
изб
атм
абс
Р
Р
P


Ikkinchi xolatda idishdagi absolyut bosim barometrning ko’rsatkichidan 
vakuummetr ko’rsatkichini yg’indisiga teng bo’ladi. 
вак
от
аб
Р
Р
P


Ortiqcha bosim va siyraklanish xolatning ko’rsatkichini bo’lib 
hisoblanmaydi, chunki bir hil absolyut bosimda atmosfera bosimiga nisbatan ular 
turlicha qiymatlarga ega bo’lishi mumkin. 
Harorat
Harorat jismning isish darajasini belgilab, uning molekulasini ilgarilanma 
xarakatini o’rtacha kinetik energiyasining o’lchami hisoblanadi, ya’ni harorat 
molekulalarning xarakatini o’rtacha jadalligini belgilaydi, molekulaning o’rtacha 
xarakat tezligi qancha ko’p bo’lsa, jismning harorati shuncha yuqori bo’ladi. 
Agarda jismlarning molekulalarining xarakatini kinetik energiyasi turlicha bo’lgan 
ikki jism bir biriga tekkizilsa molekulasini o’rtacha kinetik energiyasi yuqori 
bo’lgan jism energiyasini molekulasini o’rtacha kinetik energiyasi kam bo’lgan 
jismga beradi. Bu jarayon ikki jismning molekulalarini kinetik energiyalarining 
tenglashgunicha davom etadi, ya’ni ikki jismning haroratlarini tenglashgunicha. 
Ikki jismning bunday xolati issiqlik turg’unligi deb ataladi. 
Issiqlik turg’unligida materiyaning kinetik nazariyasi molekulaning ilgarilanma 
xarakatning o’rtacha kinetik energiyasi 
2
2
mV
 
ni ideal gazning absolyut harorati 
T 
bilan bog’laydi va bu qiymatlar to’g’ridan-to’g’ri o’zaro bog’liqligini o’rnatadi. 
кТ
m
2
3
2
/
2


Bu yerda 
m
-molekulaning massasi; 
2

 
-molekulaning ilgarilanma xarakatining 
o’rtacha tezligini kvadrati; 
T
-absolyut harorat; 
град
ж
к
/
10
38
,
1
23



- Bolg’man 
doimiyligi. Haroratning qiymati absolyut no’l bo’lganda molekulaning issiqlik 
harakati to’xtaydi. 
Xaroratning o’lchash uchun texnikada jismlarning turli xususiyatlaridan 
foydalaniladi: suyuqlik termometrlarda jismning isishidan kengayishi; o’zgarmas 
bosimda hajmning o’zgarishi yoki o’zgarmas hajmda bosmning o’zgarishi, gazli 
termometrlarda; qarshilik termometrlarida elektr o’tkazuvchilarni isiganida 
qarshiligini o’zgarishi; termoparalar zanjirida, ularning uchi sovitilgan yoki 
istilganda, elektr yurituvchi kuchning o’zgarishi. 
Haroratlarni o’lchashda ikkita harorat shkalasidan foydalaniladi: 
termodinamik xarakat shkalasi, bu shkala termodinamikaning ikkinchi qonuniga 

---

asoslangan; halqaro amaliy harorat shkalasi, bu shkala termodinamik shkalani 
reperli (tayanchli) nuqtalar va interpolyag’ilash tenglamasi yordamida amaliy 
amalga oshirmoq hisoblanadi. 
Harorat ikkala shkalada ham Kelvin gradusida (