1-mavzu: Sotsiologiya fan sifatida

g) Sotsiologik tadqiqotda eksperiment usuli.

Sotsiologik tadqiqotlarda o‘rganilayotgan obyekt to‘g‘risida dastlabki empirik ma’lumotlarni to‘plashda tajriba o‘tkazish alohida o‘rin tutadi. Sotsial eksperiment usulining asosiy xususiyatlariga quyidagilar kiradi: obyektiv reallik tizimiga ta’sir ko‘rsatish; nisbatan ajratib olingan eksperimental omilni tadqiq qilinayotgan obyektga nisbatan rejali asosda qo‘llash; uning oqibatlarini rejali nazorat qilib borish; o‘zgarish samaradorligini, ijobiy va salbiy jihatlarini o‘lchash.

Sotsiologiyada eksperiment asosan 3 tipida olib boriladi:

1.Ekspost-fakto eksperiment. Bunda eksperiment o‘tmishdan hozirgacha bo‘lgan ijtimoiy tadqiqot obyekti qilib olinganda o‘tkaziladi.

2.Taqqoslash tamoyiliga asoslangan eksperiment. Bu tipda hozirgi davr ijtimoiy jarayonlari tadqiqot obyekti qilib olingan bo‘ladi.

3.Proektli eksperiment. U hozirdan kelajakka yo‘naltirilgan bo‘ladi.

Bulardan tashqari, sotsial eksperimentlar: tadqiqot xususiyatiga qarab /fan sohasidagi, ijtimoiy jarayonlarini boshqarishdagi eksperimentlar/; sotsial eksperimentning tarkibining xarakteriga ko‘ra; dala va laboratoriya sharoitidagi; mantiqiy tarkibiga ko‘ra /parallel va davomiy tarzda/ tiplarga bo‘linadi.

Sotsial eksperiment o‘tkazish muayyan bosqichlaridan iboratdir:

Birinchi bosqich – nazariy bosqich bo‘lib, unda o‘tkaziladigan eksperiment tipi belgilanadi va nazariy jihatdan asoslanadi. Mavjud imkoniyatlar eksperiment omillar va tadqiqot obyektining o‘ziga xos jihatlari hisobga olinadi.

Ikkinchi bosqich – eksperiment dasturida ko‘rsatilgan asosiy vazifalar va metodikasi ishlab chiqiladi.

Uchinchi bosqich – eksperiment dasturida ko‘rsatilgan asosiy vazifalar aniq vositalar orqali obyektga tadbiq qilinadi.

To‘rtinchi bosqich – so‘nggi bosqich bo‘lib, unda eksperimentdan olingan natijalar ilmiy tahlil qilinadi va baholanadi.

Tarixiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, jamiyat hayotining umumsotsiologik muammolari ustida olib boriladigan sotsial eksperimentlar kutilgan natijalarni bermaydi. Bunda faqat ijtimoiy munosabatlarning funksional va rivojlanish qonuniyatlariga putur yetkaziladi, xolos. Kishilar boshiga og‘ir kulfatlar solib, bartaraf qilinishi qiyin oqibatlarga olib kelishi mumkin.