1-mavzu: Sotsiologiya fan sifatida

8-mavzu: Empirik sotsiologik tadqiqot va uning metodlari. (2 soat)
R e j a :

1.Sotsiologik tadqiqot dasturi.

2. Sotsiologik tadqiqot turlari.

3. Sotsiologik tadqiqot natijalarini umumlashtirish.

4.Xulosa va amaliy tavsiyalar berish.

5. Sotsiometriya.

Empirik sotsiologik tadqiqot, uning asosiy bosqichlari.

Sotsiologiya fanini empirik sotsiologik tadqiqot jarayonisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Empirik so‘zi qadimgi yunoncha bo‘lib, tajriba ma’nosini anglatadi. Empirik sotsiologik tadqiqot – yagona dastur va uslubiyot bilan amaliy asosda ijtimoiy hayot hodisa va jarayonlari to‘g‘risida olingan. Empirik ma’lumotlarni tahlil qilish, umumlashtirish, zarur amaliy takliflar, tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Empirik sotsiologik tadqiqotda ijtimoiy faktlarni izlash, tasnif qilish, to‘plash muhim ahamiyatga ega.

Ijtimoiy fakt deganda, ilmiy asoslangan, muayyan vaqt davomida real ijtimoiy voqelikning alohida jihatlarini tasnif qilish orqali olingan ma’lumotlarga aytiladi.

Hozirda, bozor munosabatlariga o‘tish jarayonida jamiyat hayotida ro‘y berayotgan muhim o‘zgarishlarni, kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni amaliy sotsiologik tadqiqotlarsiz ilmiy asosda o‘rganib bo‘lmaydi. Jamiyatni ilmiy boshqarish doimo amaliy sotsiologik tadqiqot natijalariga tayanmog‘i zarur.

Mavjud ijtimoiy muammolarni hal etib borishda, jamiyatni ijtimoiy rivojlantirishda va uni rejali prognoz berish bilan ilmiy asosda boshqarishda amaliy sotsiologik tadqiqot natijalari muhim vazifalarni bajaradi.

Sotsiologik tadqiqotlarning sifat darajasini va samaradorligini oshirish uchun empirik ma’lumotlarning ishonchli ekanligini, ilmiy asoslanganligini ta’minlash uchun, uning metodologik asosiga alohida e’tibor qaratilmog‘i lozim.

Amaliy sotsiologik tadqiqot jarayonini 4 asosiy bosqichga bo‘lib ko‘rsatish mumkin. Bu bosqichlarning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga va muhim jihatlarga egadir. Bular quyidagilardan iborat:

I Bosqich. Sotsiologik tadqiqotni tayyorlash va tashkil qilish:

1.1.Amaliy sotsiologik vazifani belgilash va tadqiqot predmetini tanlash;

1.2.Sotsiologik tadqiqot o‘tkazish bo‘yicha buyurtma qabul qilish va uni o‘tkazish bo‘yicha shartnoma tuzish;

1.3.Bajariladigan ishlar bo‘yicha kalendar reja, texnik vazifalarni va byudjet /sarf qilinadigan xarajatlar smetasini/ tuzish;

1.4.Dastur ishlab chiqish;

1.5.Tadqiqot uslubiyoti, texnikasi va vositalarini ishlab chiqish.

II Bosqich. Asosiy bo‘lib, amaliy tadqiqot ishlari olib borish jarayonini o‘z ichiga oladi:

1.1.Sotsiologik tadqiqot tanlovini o‘tkazish;

1.2.Pilotaj;

1.3.Dastlabki sotsiologik ma’lumotlarni yig‘ish;

1.4.Empirik ma’lumotlarning sifat va aniqlik darajasini nazorat qilish;

III Bosqich. Empirik ma’lumotlarni qayta ishlash:

1.1.Olingan empirik ma’lumotlarni guruhlarga ajratish;

1.2.Taqsimiy jadval tuzish;

1.3.Empirik ma’lumotlarni kompyuterlarga kiritish va modellashtirish;

IV Bosqich. Yakunlovchi bosqich bo‘lib, olingan ma’lumotlarni tahlil qilish, umumlashtirish, ulardan ilmiy xulosalar chiqarish va amaliy takliflar, tavsiyalar ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi:

1.1.Tadqiqot ma’lumotlarining dastlabki tasnifi va nazariy jihatdan fahmlamoq;

1.2.Ilmiy nazariy xulosalar, muayyan ilmiy-amaliy takliflar, tavsiyalar va tadbirlar ishlab chiqish;

1.3.Berilgan vazifa bo‘yicha ilmiy matnlar, hisobotlar tayyorlash.

I bosqich: amaliy tadqiqotni tayyorlash va tashkil etish bosqichi.

1.1.Empirik tadqiqot maqsadini aniqlash va belgilash;

1.2.Empirik tadqiqot g‘oyasini ishlab chiqish;

1.3.Empirik tadqiqot jarayonini tashkil etish;

1.4.Analitik muolaja tayyorlash;

II Bosqich. Asosiy bosqich: empirik tadqiqot va eksperiment o‘tkazish;

III Bosqich. Olingan empirik ma’lumotlarni qayta ishlash va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Bu bosqichda quyidagi vazifalar bajariladi:

1.1.Olingan empirik tadqiqot natijalarini statistik qayta ishlash;

1.2.Nazariy jihatdan qayta ishlash;

1.3.Olingan natijalarni amaliyotda qo‘llash.

Har qanday tadqiqot biron-bir muammoning qo‘yilishidan boshlanadi. Bunday muammo tashqaridan, buyurtmachi tomonidan berilishi yoki jamiyat hayotida o‘zining ilmiy yechimini kutayotgan muammo bo‘lishi mumkin. Shulardan kelib chiqib, sotsiologik tadqiqotlarni tashkil qilishning asosiy shakllari:

1. Davlat buyurtmasi; 2. Xo‘jalik shartnomasi asosida; 3. Jamoatchilik; 4. Aralash tartibda bo‘lishi mumkin.

Empirik sotsiologik tadqiqot obyekti bo‘yicha o‘tkazilgan dastlabki tahlillar asosida mavjud muammoni tadqiq qilish dasturi ishlab chiqiladi. Ilmiy dastur har qanday amaliy va nazariy sotsiologik tadqiqotning dastlabki zarur hujjati hisoblanadi. Dastur sotsiologik tadqiqot obyekti bo‘yicha ishchi farazni tekshirishga qaratilgan, shuningdek, tadqiqot bo‘yicha ilmiy faraz, bajariladigan asosiy vazifalarni va sotsiologik tadqiqot metodologik asosining bayonidan iborat. Dastur mazmuni haqida qisqacha ma’lumot berilishi annotatsiya deb ataladi.

Har qanday empirik sotsiologik tadqiqot dasturining umumiy talablari mavjud. Bularga: 1. tadqiqotning asosiy maqsad va vazifalarini aniqlash; 2. ishchi farazni ishlab chiqish; 3. dasturni ishlab chiqish jarayonida kompyuter texnikasidan foydalanish kabilar kiradi.

Sotsiologik tadqiqot dasturi ichki tuzilishi jihatidan quyidagi qismlardan iborat bo‘ladi:

I. Nazariy-metodologik qism:

1.1.Sotsiologik muammoni ishlab chiqish, tadqiqot maqsadi va vazifasini belgilash.

1.2.Tadqiqot obyekti va predmetini belgilash.

1.3.Asosiy tushunchalarni ishlab chiqish.

1.4.Tadqiqot predmetining dastlabki taxminiy tahlili.

1.5.Ishchi farazni ishlab chiqish.

II. Amaliy sotsiologik tadqiqot ish jarayoni qismi:

2.1. Tadqiqotning umumiy rejasi.

2.2. Asosiy amaliy ish jarayonlari.

2.3. Tanlov ishlari

2.4. Dastlabki olingan sotsiologik ma’lumotlarni tahlil qilish usullarining tasnifi

2.5. Tadqiqot natijalarini umumlashtirish nazarda tutilgan yo‘nalishlar.

III. Xulosa qismi:

1.1.Tadqiqot natijalarini mazmunan tasnifi.

1.2.Buyurtmachiga tadqiqot natijalarini taqdim qilish shakllari /asosiy xulosalardan iborat hisobot, amaliy takliflar, tavsiyalar va tadbirlardan iborat/.

Tadqiqot maqsadi va vazifasi. Dasturning ushbu qismida sotsiologik tadqiqot buyurtmachisi va bajaruvchilar o‘rtasidagi munosabat o‘zaro kelishib olinadi. Tadqiqot uchun sarf qilinadigan xarajatlar: moliyaviy va mehnat resurslari hisoblab chiqiladi.

Sotsiologik tadqiqot maqsadi turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, muayyan ishlab chiqarish korxonasida mehnat unumdorligini ko‘tarish muammosini sotsiologik tadqiq qilish zarur bo‘lsa, bunda asosiy maqsad mehnat unumdorligini pastligining birinchidan, asosiy sabablarini aniqlash, ikkinchidan, mavjud yashirin iqtisodiy imkoniyatlarni qidirib topish va uchinchidan esa mavjud shart-sharoitni o‘zgartirishdan iborat bo‘ladi. Tadqiqotning asosiy vazifasi esa belgilab olingan maqsadni mazmunan, uslubiy va tashkiliy jihatdan yanada oydinlashtirib olishdan iborat bo‘ladi.

Tadqiqot predmeti va obyekti. Tadqiqot predmeti – mavjud sotsiologik muammoning asosiy masalalaridan biri hisoblanadi. Bir xil muammoli holatda yagona empirik tadqiqot obyekti bo‘yicha tadqiqot predmeti bo‘ladigan bir necha yo‘nalishlar bo‘lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, tadqiqot predmeti tanlanganda, mavjud muammoni yechish yo‘llari bo‘yicha ilmiy faraz tuziladi, shu bilan birga, sotsiologik tadqiqot o‘tkazish usullari va shakllariga ta’rif beriladi.

Sotsiologik tadqiqot obyekti deganda, sotsiologik tadqiqot yo‘naltirilgan ijtimoiy hodisa, jarayon va tuzilmalar tushuniladi. Har qanday sotsiologik tadqiqot obyekti tizimli xususiyatga, asosan, vaqt, makon, imkoniyat va miqdoriy o‘lchov chegarasiga ega bo‘ladi. Empirik sotsiologik tadqiqot dasturining nazariy-uslubiy darajasida obyektini tanlash muhim ahamiyatga ega. Hal qilinishi zarur bo‘lgan muammo xarakteri, uning dolzarbligi, tadqiqot maqsadi va vazifasi, tadqiqot obyektining qanday bo‘lishligini belgilaydi. Agar tadqiqot obyekti unchalik katta bo‘lmasa, sotsiologik jihatdan uni to‘laligicha qamrab olish imkoniyati bo‘lsa, bir butun holda tadqiqot obyekti qilib olish mumkin. Ba’zan esa murakkab sotsiologik tadqiqot obyektini to‘laligicha qamrab olish imkoniyati bo‘lmaydi. SHuning uchun bunday vaziyatda tadqiqot obyektining nisbatan aniq chegarasi belgilab olinishi shart.

Dasturda aniq ko‘rsatilishi zarur:

1/ empirik tadqiqot obyekti; 2/ sotsiologik tadqiqot obyektni to‘laligicha qamraydimi yoki uning ayrim jihatlarini tanlab oladimi? 3/ tanlov asosida olib boriladigan sotsiologik tadqiqot asosi /ro‘yxat tuzish, kartoteka, sotsiologik xarita kabilar/.

Sotsiologik tadqiqot farazi. Mavjud muammo bo‘yicha ilmiy faraz ishlab chiqish empirik sotsiologik tadqiqotni nazariy jihatdan tayyorlashning yakunlovchi qismi hisoblanadi. Tadqiqot farazi – o‘rganilayotgan ijtimoiy hodisa tarkibi yoki uning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik xarakteri to‘g‘risidagi ilmiy farazdan iborat bo‘ladi. Ilmiy faraz tadqiq etilayotgan obyekt to‘g‘risidagi mavjud ma’lumotlarga asoslangan holda ishlab chiqiladi.

Faraz – bu, tadqiqot uchun boshlang‘ich nuqta bo‘lib, keyingi olib boriladigan amaliy sotsiologik tadqiqotlarda ilgari suriladigan farazga bog‘liq bo‘ladi. SHuni ta’kidlash lozimki, farazni ishlab chiqish – empirik ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilishdagi mantiqiy asosni ishlab chiqish demakdir.

Agar tadqiqotchi tomonidan ilmiy faraz ishlab chiqilgan bo‘lsa, empirik ma’lumotlar va tadqiqot natijalari shu ishchi farazning to‘g‘ri ekanligini tekshirishga, uni tasdiqlashga yoki bekor qilishga xizmat qiladi. Empirik tadqiqot farazi bo‘lmasa, unda sotsiologik tadqiqotning ilmiylik darajasi past bo‘ladi.

Dastur tarkibidagi amaliy qismning muhim jihati – empirik tadqiqot uslubiyoti, texnikasi, jarayoni va usullarini asoslashdan iborat.

Sotsiologik tadqiqot uslubiyoti – xususiy sotsiologik usullar majmui foydalaniladi. Metod /usul/ tushunchasi keng ma’noda bilimlar tizimini yuzaga keltirish va asoslash usuli, vositasi demakdir. Sotsiologiyada usul sifatida umumsotsiologik prinsiplar ham, ijtimoiy voqelikdagi jarayonlar va hodisalarni bilishdagi xususiy prinsiplar va konkret usullar – matematik-statistik usullar, sotsiologik axborotni yig‘ish usullari: kuzatish, so‘roqlar, eksperiment va hujjatlarni o‘rganish usuli va boshqalar tushuniladi.

Sotsiologik tadqiqot texnikasi – maxsus usullarining birligini anglatib, u yoki bu usuldan unumli va o‘z o‘rnida foydalanishni ifoda qiladi.

Sotsiologik tadqiqot jarayoni – tadqiqotni tashkil etish usuli, vositasi, barcha bilish va tashkiliy faoliyatning tartib bilan borish jarayonini anglatadi.

Amaliy sotsiologik tadqiqot olib borish jarayonida konkret tadqiqot usullarining ahamiyati katta. Ular yordamida dastlabki empirik ma’lumotlar yig‘ib boriladi. Ular kuzatish, so‘rovlar, hujjatlarni o‘rganish va eksperiment usullaridir.

Sotsiologik ma’lumotlarni yig‘ish usullari.