1-mavzu: sotsial geografiyaning ob’ekti va predmeti reja

SHialik. SHialik islomdagi uch yirik oqimdan biri bo’lib, hokimiyat masalasida islom jamoasida paydo bo’lgan ixtilof natijasida vujudga kelgan.
SHia so’zining to’liq shakli «ash-shi‘a» («tarafdorlar, guruh, partiya»), aniqrog’i «SHi‘at Ali» («Ali tarafdorlari partiyasi») bo’lib, bu nom xalifa Ali (656-661) va uning avlodlariga ergashganlarga nisbatan berilgan.
SHialikda imomat masalasi asosiy diniy ruknlardan hisoblanadi. Imomat jamiyat manfaatlaridan emas, balki din ruknlaridan kelib chiqadi, deb e’tiqod qilinadi. Ularning ta’limotiga ko’ra, rahbar jamoa tomonidan saylanmay, balki u meros sifatida o’tadi. Mazkur ta’limotga binoan, Muhammad payg’ambar Alini xalifa etib tayinlagan, undan keyin esa xalifalik uning avlodlarida qonuniy meros sifatida vasiyat yo’li bilan uzatiladi. Imomlik (xalifalik) payg’ambarlik kabi ilohiy mansab hisoblanib, Alloh bandalari orasidan payg’ambarlarini tanlab, ularni gunohlardan saqlagani va ularga ilmi ladun (Alloh huzuridan berilgan ilm) bergani kabi xalifalarni ham shunday tanlaydi, deyiladi. Abu Bakr, Umar va Usmonlar esa, bu huquqni Alidan zo’rlik bilan tortib olishgan. Alining xalifaligi Payg’ambar vafotining birinchi kunidan boshlangan, deb hisoblaydilar.
Ash-SHahrastoniy (v. 1153 y. ) iborasi bilan aytganda: «SHialarning e’tiqodiga ko’ra, Alining imomligi va xalifaligiga oshkora va maxfiy dalillar kelgan hamda undan keyingi imomlik uning avlodlaridan tashqariga chiqmaydi, agarda chiqsa ham, bu ularga zulm qilish yo’li bilan oshirilishi mumkin».
9-jadval
Dinlar geografiyasining asosiy ko’rsatkichlari.

Din	E’tiqot qiluvchilarning soni (mln k)	Tarqalgan mintaqalari va mamlakatlari
Xiristianlik shu jumladan	1259 dan ortiq	Fratsiya, Ispaiya, Portugaliya, Italiya, Avstraliya, Belgiya, Irladiya, Polьsha, Litva, Ukraina, CHexiya, Slovakiya, Vengrya, Sloveniya, AQSH, Xorvatiya, Kanada, Kipr, Lotin Amerikasi mamlakatlari, Filipin, Markaziy va Janubiy Afrika mamlakatlari, Koreya, Yaponiya, Xitoy.
Katolik	800

Protestantlik	350	SHimoliy Yevropa mamlakatlari, Buyuk Britaniya, Germaniya, Niderlandiya, SHvetsariya, Litviya, Estoniya, AQSH, Avstraliya, Yangi Zellandiya, JAR, Markaziy va Janubiy Afrika mamlakatlari, Koreya, Yaponiya, Xitoy.
Provaslavlik	100	Rossiya, Ukraina, Belorusiya, Moldava, Gruziya, Bamariya, Ruminiya, Serbiya va Meriogoriya federatsiyasi,
Islomiya shu jumladan	1000 dan ortiq	Albaniya, Bosniya va

Milliy va diniy asosga ega bo’lgan majoralar uzoq yillardan beri Xindiston, SHiri-Lanka, Indoneziya, Eriokio, Taerenya, NNDR, Sudan, Samali, Malaziya, Xitoy va boshqalarda davom etmoqda. Diniy va hududiy manbadagi milliy ixtiloflar yarim asrdan ortiq vaqt davomida Isroil ikkinchi tomondan Misr, Livan, Suriya, hamda Irdaniya o’rtasidagi muzokorolarning tashkil qilinganligi bu dunyo miqyosidagi katta ijobiy siljishdir. Ma’luki din jamiyat xayotida turmushida juda katta rolь o’yniydi. Bunda davlatning iqtisodiy rivojlanganligi dramasi aholining ta’limiy darajasi katta axamiyat kasb etmaydi. Aholining diniy tarkibini bilish va uni to’g’ri baholash dunyoda bo’lib o’tayotgan miqiyosini voqea va xodisalarning ko’pchiligini to’g’ri tushunish va anglashga imkon beradi. Quyidagi 9 jadval dunyoda asosiy dinlar tarqalgan davlat va mintaqalar to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan.

Evropa xristianlik dinini barcha shakllari keng tarqalgan kotoliklik asosan qit’a Janubi qisman G’arbi va markazida Projestaltlik SHimolida, qisman G’arbi va markazida, provasiavlik sharqi va janubiy sharqida Sobiq ittifoq mamlakatlari provasiavlik va islom dinlari keng tarqalgan. Osiyoda barcha dunyoviy dinlar va yirik milliy dinlar keng tarqalgan. Ayniqsa Islom dini katta rolь o’ynaydi. Islomning suniylik yo’nalishi Indoneziya dunyoda eng yirik musulmon mamlakatlaridir. Malaziya, Xindiston, Bangladesh, Pokiston, Afg’oniston, Janubiy G’arbiy Osiyodagi barcha arab mamlakatlari asosiy o’rin egallaydi. Islomning shialik yo’nalishi Eron, Ozorbayjon, qiman Iroq va Yamanda asosiy din sifatida tan olgan islom diniga e’tiqot qiluvchilarning katta-katta guruhlari Filipin, Kombodja, Tailand, I’enka, Kipr, SHiri- Lanka mamlakatlarida mavjud. SHarqiy va Janubiy SHarqiy Osiyo mamlakatlari buddizm va lomanizm keng tarqalgan. Ilduizmga xindiston va Nepal aholisining ko’pchiligi e’tiqod qiladi. Konfutsiyalik va daosizm dinlari Xitoyning asosiy dinlari xisoblanadi. Sintaizm Yaponiyada mavjud xiristianlik dini mamlakatda ulialik tarqalgan. Xitoy, Yaponiya, Koreya, Indoneziya, Malaziya va boshqa mamlakatlar ham xristian diniga e’tiqod qiluvchilarning ancha miqdori mavjud. Afrikaning shimoliy g’arbiy sharqida joylashgan ko’pchilik mamlakatlarda islomning suiylik yo’nalishi hukumron. Efiopiya, JAR vaboshqa qator mamlakatlarda xristian dini muhim rolь o’ynaydi. Markaziy va Janubiy Afrika aholisining asosiy qismi mahalliy dinlari e’tiqod qiladilar.
SHimoliy Amerikada xristianlikning ikki shakli katolik va protitanchlik hukumron. AQSHda protant, Kanadada katoliklar ko’proq Markaziy Amerikada aholining aksaryati katolikka e’tiqod qiladi. Xuddi shunday Janubiy Amerikada ham katolik dini hukumronlik qiladi. Umuman olganda Amerika qit’asiga barcha katoliklarning yarmidan ko’pi to’g’ri keladi. Amerikada islom diniga e’tiqod qiluvchilar AQSH aholisining hamda Karib dengizi havzasidagi ba’zi bir orollar aholisining ichida mavjud. Avstraliya va Okeaniyada ibratestanlik ega katolik keng tarqalgan. Kengi yillarda halqaro munosabat siyosat, iqtisodiyot, madaniyat va mafkurada islom dinining o’rni kengaymoqda va ahamiyati oshmoqda.