1-mavzu: Qo‘shma gap. Qo‘shma gap haqida umumiy ma’lumot. Komponent (qism)larning birikish usuliga ko‘ra qo‘shma gap turlari: bog‘langan qo‘shma gap, ergashgan (ergash gapli) qo‘shma gap, bog‘lovchisiz qo‘shma gap

kamaymas  edi.      (A.Q)    gapi  uch  komponentdan  –  uch  gapdan;  Quyosh  odamni 

isitadi (O.) gapi esa uch komponent – uchta bo‘lakdan tashkil topgan.  

3. 

Mazmuniy belgi.  Qo‘shma gapda  birdan ortiq  voqelik – hukm, xabar 

ifodalanadi,  ya’ni    qo‘shma  gapning  mazmuni    murakkab  bo‘ladi.  Sodda  gapda  

bitta  voqelik  ifodalanadi yoki  bir sub’ektning belgi – xususiyatlariga  doir  hukm 

beriladi. Masalan,  Mirzacho‘lni  cho‘l demangiz, yam-yashildir hammayoq.  (Q.); 

Mirzacho‘lning  yam-yashil bog‘ va dalalarini  aylandik gaplarining birinchisida, 

qo‘shma gap bo‘lganligidan, ikkita  voqelik; ikkinchisida, sodda gap shaklida bitta 

voqelik  ifodalangan. 

4. 

Qo‘shma  gap  tarkibidagi  sodda  gaplar:  a)  o‘zida  ega  va  kesim 

munosabatini  aks  ettirish;  b)  nisbiy  tugallangan  fikr  ifodalashi;  d)  intonatsiya 

jihatidan  yarim  mustaqillikka  egaligi bilan gapga  teng hisoblansa-da,  ular  alohida 

olingan  sodda  gaplar  emas.  Qo‘shma  gaplar  tarkibidagi  sodda  gaplar  shuning 

uchun  ham  alohida  olingan  sodda  gaplarday  mustaqil  emaski,  ular  qo‘shma    gap 

doirasida  boshqa  gaplar    bilan  bog‘langan  holda  harakat  qiladi.  Bunda  bir  gap 

mazmunning  reallashishi  boshqa  gapdagi  voqelikning  yuzaga  kelishini  taqozo 

qiladi.  Demak,  qo‘shma  gap  tarkibidagi  sodda  gaplarning  mazmuni,  grammatik 

---

hamda  intonatsion  xususiyatlarini  shu  butunlikning  umumiy  mazmuni 

belgilaydi.Masalan,  Paxta  ochildi.  Terim  boshlandi    (ikkita  alohida,  mustaqil 

sodda  gap);  Pahta  ochildi,  terim  boshlandi;    Paxta  ochildi-terim  boshlandi! 

Qo‘shilmalarida  esa  Paxta  ochildi  gapi  keyingi  gap  bilan  munosabatga 

kirishganligidan,oldingi 

mustaqilligini 

yo‘qotgan 

va 

nisbiy 

tugallangan 

intonatsiyaga ega bo‘lib qolgan. 

Qo‘shma gaplar mazmun va grammatik jihatdan, komponentlarning 

sintaktik aloqaga kirishishi nuqtai nazaridan, uch yirik turga ajraladi. Bular: 1)