1-mavzu: Qo‘shma gap. Qo‘shma gap haqida umumiy ma’lumot. Komponent (qism)larning birikish usuliga ko‘ra qo‘shma gap turlari: bog‘langan qo‘shma gap, ergashgan (ergash gapli) qo‘shma gap, bog‘lovchisiz qo‘shma gap

qilasan, qishloqqa qaytasanmi? (Oyb). 3. Dunyoda nima ko’p – kulgu ko’p. (Oyb). 

4.  Bilamanki,  sodda  barmoqlaring  tilla  uzuk  taqmagan.  (Uyg’.)  5.  Majlisda 

ko’riladigan  masalalarning  muhim  tomoni  shundaki,  unda  cho’l  yerlarni  suvga 

serob qilish masalasi muhokama qilinadi. 

  Ko’rinadiki, 1-gapda bilaman va qilmaysiz, 2-gapda qilasan va qaytasanmi, 

3-gapda  ko’p  va  ko’p,  4-gapda  bilaman  va  taqmagan,  5-gapda  shundaki  va 

muhokama  qilinadi  kabi  har  bir  gapdagi  birdan  ortiq  kesim  sintaktik  qurilmaning 

---

qo’shma  gapligini  ta’minlovchi  muhim  asoslardan  biri.  Kesimlarning  birdan 

ortiqligidan  tashqari,  har  bir  qo’shma  gapda  ifodalanayotgan  birdan  ortiq  fikr, 

axborotning o’zaro zich munosabati, gaplararo grammatik taqozo etuvchilik hamda 

intonatsion  yaxlitlik  kabilar  ham  bu  sintaktik  qurilmalarning  qo’shma  gapligini 

ta’minlaydi.  

Kommunikativ  nuqtai  nazardan  sodda  gap  bir  fikrni,  axborotni  uzatish 

vazifasini bajarsa, qo’shma gapda birdan ortiq hukm o’z ifodasini topgan bo’ladi. 

Shuningdek,  bu  alohida  axborotlar  asosidagi  munosabat  ham  qo’shma  gapda 

qaysidir  darajada  bo’rtib  turadi.  Masalan:  Jahongir  keldi.    Men    shu  ondayoq 

jo’nadim gaplarida ifodalangan  fikrlar bir-biriga o’zaro bog’liq  bo’lib,  gaplarning 

biri ikkinchisini taqozo etadi. Bu jihatdan ular Jahongir keldi va men shu ondayoq 

ketdim gapidan ajralib turadi.  

Demak, qo’shma gap grammatik shakllangan va birdan ortiq axborotni tashish 

uchun  mo’ljallangan  nisbiy  mustaqil  sodda  gapning  grammatik,  semantik, 

intonatsion va kommunikativ jihatdan yaxlitlangan butunligidir. 

Qo’shma  gap  tarkibidagi  sodda  gap  alohida  olingan  sodda  gapdan  nisbatan 

mustaqil  emasligi  bilan  ajralib  turadi.  Avvalo,  bu  –  grammatik  va  intonatsion 

nomustaqillik.  Bahor  keldi,  shuning  uchun  dala  ishlari  qizib  ketdi  qurilmasiga 

ergash gapli qo’shma gap tusini bergan jihat mazmuniy va grammatik taqozo etish 

va  birdan  ortiq  axborot  mavjudligi.  Birinchi  gapdagi  mazmun  ikkinchi  gapdagi 

mazmun uchun sabab maqomida. Biroq bunday mazmuniy zich bog’lanishsiz ham 

qo’shma  gap  hosil  bo’lishi  mumkin.  Osmonda  turnalarning  «qurey-qurey»i 

eshitilardi,  uzoqlardan  cho’ponlarning  hay-haylagani  quloqqa  chalinardi. 

Ikkinchidan,    shuning  uchun  bog’lovchisi  qo’shma  gap  a’zolarini  grammatik 

jihatdan zich munosabatga kiritgan (Biroq bu bog’lovchisiz ham qo’shma gap hosil 

qilish  mumkin:  Bahor  keldi,  dala  ishlari  qizib  ketdi.)        Ammo  sodda  gaplar 

orasidagi  intonatsion  uzilish  qo’shma  gapni  sodda  gapga  parchalab  yuborishi 

mumkin:  Bahor  keldi,  shuning  uchun  dala  ishlari  qizib  ketdi  –  Bahor  keldi. 

Shuning uchun dala ishlari qizib ketdi.   

 Demak,  ma’lum  bo’ladiki,  qo’shma  gap  tarkibidagi  sodda  gapning  o’zaro 

zichlashuvi  mazmun,  grammatik  shakl  va  intonatsiya  nuqtai  nazaridan  bo’ladi. 

Ammo bu omillar darajali ziddiyatda turadi: 

intonatsiya – grammatik shakl – mazmun 

Chunki  mazmuniy  bog’liqlik  va  grammatik  shakl  mavjud  bo’lsa  ham, 

birlashtiruvchi  intonatsiya  bo’lmasa,  ayrim  gaplar  qo’shma  gapni  tashkil  eta 

olmaydi.  Ammo  mazmuniy  bog’liqlik  va  grammatik  aloqa  bo’lmasa  ham, 

intonatsiya asosida qo’shma gap hosil qilish mumkin (bog’lovchisiz qo’shma gap). 

Sodda  gaplar  asosida  ajratuvchi  pauza  bo’lganda,  qo’shma  gapning  yaxlitligiga 

putur  yetadi.  Masalan,  Men  sen  bilan  bormoqchi  edim.  Biroq  sen  qarshilik