1-mavzu: Qo‘shma gap. Qo‘shma gap haqida umumiy ma’lumot. Komponent (qism)larning birikish usuliga ko‘ra qo‘shma gap turlari: bog‘langan qo‘shma gap, ergashgan (ergash gapli) qo‘shma gap, bog‘lovchisiz qo‘shma gap



Download 0,5 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/9
Sana13.08.2021
Hajmi0,5 Mb.
#146770
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
1-maruza materiali (1)

qilmasliging  kerak.    Gaplar  orasida  qo’shma  gapning  barcha  belgilari  mavjud. 

Birgina  birlashtiruvchi  ohangning  yo’qligi  sodda  gaplarning  mustaqil  bo’lishiga 

olib kelgan. 



 

Qo’shma  gapni  uyushiq  kesimli  sodda  gapdan,  sodda  va  qo’shma    gap 

orasidagi  uyushgan gapdan farqlash lozim. Uyushiq kesimli sodda gap egasi bitta, 

bitta  umumiy  predikativ  markazga  ega  bo’lgan  birdan  ortiq  kesimdan  tashkil 

topgan  gap.  Misollar:  1.  Jamshid  o’qir,  yozar  va  chizar  edi.  2.  Do’kondorlar 

do’konlarini  ochib,  mudrab  o’tirishardi.  3.  Qushlar  tinimsiz  chug’urlashar  va 

charx urishar edi. Uyushgan gap esa, aytilganidek, birdan ortiq egaga, shuningdek, 

bitta umumiy  predikativ markazli birdan ortiq kesimga ega bo’lgan gap. Misollar: 

1. Bahor kelar, dala ishlari qizib ketar edi. 2. Jamshid o’qir, Jahongir yozar, Isroil 

esa  chizar  edi.  3.  Do’kondorlar  savdoga  chorlab,  attorlar  esa  mollarini  maqtab 

o’tirishardi.  

 

Qo’shma  gap  esa  har  biri  o’z  predikatiga  ega  bo’lgan  birdan  ortiq 



kesimdan tashkil topadi: 1.Jamshid o’qirdi, Jahongir yozardi, Isroil esa chizardi. 

  Substantsial  yondashuvda  bir  egali,  lekin  birdan  ortiq    kesimli  gap  ham  

qo’shma  gap  sifatida  qaraladi.  Chunki  har  bir  kesimda  shaxs-son,  zamon,  tasdiq-

inkor,  modallik  (kesimlik)  ma’nolari  birdan  ortiq  ifodalanadi.  Bu  esa  semantik 

nuqtai nazardan ularning har birida alohida axborot mavjudligidan dalolat beradi. 

Qo’shma  gap  tarkibiga  kiruvchi  sodda  gap  orasida    teng  yoki  tobe  sintaktik 

aloqa mavjud bo’ladi. Agar u teng bog’lovchi yordamida amalga oshirilgan bo’lsa, 

tenglanish deyiladi: 1.O’g’lim keldi va to’yni boshlab yubordik. 2. Bahor keldi va 



dala ishlari qizib ketdi. To’g’ri, bu gaplar orasida sabab-oqibat aloqasi mavjud va 

ularni mazmunan tobe-hokim gaplarga kiritish mumkin. Biroq gaplarda mazmunan 

tobelik,  shaklan  tenglik  mavjud  bo’lganda,  formal  yondashuv  gaplarni  teng 

munosabatli qo’shma gap sifatida qaraydi. Shu boisdan bog’lovchili qo’shma gap  

bog’lovchining  tabiatiga ko’ra,  bog’langan  qo’shma  gap  va  ergash gapli  qo’shma 

gapga ajraladi.  

  Sodda  gapdagi  tenglanish  va  tobelanish  qo’shma  gaplardagi  tenglashish  va 

tobelanishdan farq qiladi. Bu quyidagilarda qo’rinadi: 

1)  sodda  gapda  teng  va  tobe  aloqa  turli  qurilmalarni  vujudga  keltiradi.  

Aniqrog’i, teng aloqa uyushiq bo’laklarni o’zaro bog’laydi: 1.Yashil o’rmonlar va 



qorli tog’lardan o’tdik. 2. Javohir o’qir va yozar edi. So’z birikmalarini faqat tobe 

aloqa  vujudga  keltiradi:  kitobning  varag’i,  kitobni  o’qimoq  kabi.  Qo’shma  gapda 

esa teng va tobe aloqa bitta lisoniy birlik – qo’shma gapning turli ko’rinishi uchun 

xizmat qiladi. 

Tobe  va  teng  bog’lovchi  vosita  bir  xil  semantik  munosabatni  ifoda  etishi 

mumkin. Faqat ularda ushbu ma’no kuchli yoki kuchsizligi bilan farqlanadi: Bahor 



keldi  va  dala  ishlari  qizib  ketdi  –  Bahor  keldi,  shuning  uchun  dala  ishlari  qizib 

ketdi.  Har  ikkala  qo’shma  gap  a’zolari  orasida  ham  sabab-oqibat  munosabati 

mavjud.  Gaplarning  ikkinchisida  u  kuchli,  birinchisida  kuchsiz.  Gaplarning 

propozitsiyasida bu munosabat bir xil, faqat va bog’lovchisi buni kuchsiz, shuning 

uchun bog’lovchisi kuchli namoyon qilgan; 

2) sodda gapdagi teng bog’lanish qo’shma gapdagi teng bog’lanishga nisbatan 

mustaqil.  Chunki  sodda  gapda  teng  bog’lanish  uyushuvlik  bilan  «yo’ldosh».  U 



sodda  gapni kengaytirish  vazifasini  bajarsa,  qo’shma  gapda  tarkibiy  qismlarni  bir 

yaxlitlikka birlashtirish vazifasini bajaradi; 

3)  tenglanish  va  tobelanish  aloqasi  ifodalaydigan  ma’noviy  munosabati 

jihatidan sodda va qo’shma gap farqlanadi. Sodda gapda bog’lovchisizlik, asosan, 

tenglanish  munosabatini  ifodalaydi    va  uyushiq  bo’laklarda  yuz  beradi.    So’z 

birikmasi 

tarkibidagi 

grammatik 

vositali 

tobelanishni 

bog’lovchisizlik, 

vositasizlikka  almashtirib  bo’lmaydi.  Qo’shma  gapda  esa  ergash  gapli  qo’shma 

gap  tarkibidagi  sodda  gaplarni  ham,  bog’langan  qo’shma  gap  tarkibidagi  sodda 

gaplarni  ham  bog’lovchisiz  gapga  aylantirish    mumkin.  Uning  aloqa  turi 

bog’lovchisiz  aloqadir.1.Botirlari  kanal  qazadi,  shoirlari  g’azal  yozadi. 

(H.Ol.)2.Bor  boricha,  yo’q  holicha.3.Yaxshi  otga  bir  qamchi,  yomon  otga  ming 

qamchi. (Maqol) 4.Yuragida qanday dard bor – mana bu menga sir. (Oyb.) 

 Bog’lovchisiz  qo’shma  gap  tarkibidagi  sodda  gap  o’zaro  tobe  yoki  teng 

bog’lovchi vositasiz birikadi.  Ammo  bu  gapda  mazmuniy  va  intonatsion  yaxlitlik 

kuchayadi.  Chunki  bog’lovchi  vosita,  mazmuniy  va  intonatsion  birikuvchanlik 

omili  qo’shma  gap  tarkibida  yaxlitlikni  tashkil  etib,  ulardan  biri  kuchsizlansa, 

boshqalari  buning  evaziga  kuchayadi.  Demak,  bog’lovchisiz  qo’shma  gapda 

bog’lovchi  vositaning  hissasi  mazmuniy  va  intonatsion  birikuvchanlik  omili 

zimmasiga yuklatiladi. 

Ko’rinadiki,  ikki  yoki  undan  ortiq  sodda  gapning  bir  murakkab  butunlikni 

tashkil  etishi  ularning  shakliy  (grammatik),  mazmuniy  va  intonatsion  muvofiqligi 

natijasida yuz beradi. Qo’shma gapni tashkil etayotgan sodda gap  ohang jihatidan 

mutlaq tugallikka ega bo’lmaydi. Ammo mazmuniy va grammatik jihatdan nisbiy 

yakunlangan  bo’ladi.  Bu  nisbiylik  mustaqil  sodda  gapdagi  tugallanganlikdan 

farqlanadi.  Qo’shma  gap  tarkibida  birikayotgan  bir  sodda  gapning  modal  sifatlari 

ikkinchisiga  ta’sir  etmasdan  qolmaydi.  Natijada  yangi  modal  ma’no  vujudga 

keladi.  

Qo‘shma  gap  tuzish  uchun,  birinchidan,  kamida  ikkita  sodda  gap    bo‘lishi, 

ikkinchidan, bu sodda gaplar mazmunan munosabatga  kirishgan  bo‘lishi kerak.  

Hamal kirdi – amal kirdi  (maqol) 

Sen kelmasang bo‘lmaydi bahor. (H.O) 

Demak, qo‘shma gaplar  mazmunan  mos kelmaydigan har qanday  

gaplarning  yonma-yon  qo‘yilishidan  yuzaga kelmaydi. Havo qirq daraja  issiq, 

qo‘ylar sovuqdan  qirilmoqda. Bu yil yomg‘ir mo‘l yoqqanligi uchun, ekinlar qurib 

ketdi, deb bo‘lmaydi, albatta. 

Uchinchidan, qo‘shma gaplar birdan ortiq sodda gaplarning ma’lum 


Download 0,5 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish