1-мавзу: Психик тараққиётнинг асосий қонуниятлари

Ўқувчиларга таълим-тарбия бериш вазифаларидан бири уларда илмий дунёқараш элементларини шакллантиришдир. Бу вазифани ҳал қилишдамақсадга мувофиқ ишлашнинг етакчи шарти − ўқувчини шахс сифатида муваффақиятли камол топтиришдир. Қуйида кўрсатилган омиллар тилниўргатиш билан боғлиқ ҳолда ўқувчиларда илмий дунёқараш элементларини шакллантириш усулини белгилайди:

• Ўқувчиларга таълим-тарбия бериш вазифаларидан бири уларда илмий дунёқараш элементларини шакллантиришдир. Бу вазифани ҳал қилишдамақсадга мувофиқ ишлашнинг етакчи шарти − ўқувчини шахс сифатида муваффақиятли камол топтиришдир. Қуйида кўрсатилган омиллар тилниўргатиш билан боғлиқ ҳолда ўқувчиларда илмий дунёқараш элементларини шакллантириш усулини белгилайди:
• 1. Тилнинг ижтимоий ҳодиса сифатидаги моҳияти унинг алоқа (коммуникатив) вазифасини ифодалашдан иборатдир. Мактабда, шу жумладан, бошланғич синфларда тилни ўргатишнинг етакчи йўналиши ўқувчилар томонидан тилнинг алоқа вазифасини бажаришини тушунишларига эришиш ҳисобланади.
• 2. Тил билан тафаккур узвий боғлиқ бўлиб, тафаккур сўз воситасида юзага чиқади. Тил тафаккурнипг маҳсули ҳисобланиб, онгдан ташқарида ўзича яшамайди.
• 3. Тил ва тафаккур атрофимизни ўраб олган моддий борлиққа нисбатан иккиламчидир. Тафаккур ташқи дунёнинг тушунчадаги ифодаси ҳисобланади. Сўз тушунчанинг шартли номини ўзида акс эттиради. Дунёда йўқ нарса онгда ҳам, тилда ҳам бўлмайди. Бу ҳолат ўқувчиларда дунёқарашни шакллантириш асосини ташкил этади ва дидактик тамойиллардан бирини, яъни тил атрофни ўраб олган муҳитни, воқеликни кузатиш жараёнида фаол билиш фаолияти вазиятида ўрганилишини белгилайди. Бундай ёндашиш дунёқарашнинг асосий масалалардан бирига, яъни нима бирламчи: табиат (материя)ми ёки онгми деган саволга жавоб тайёрлаш ҳисобланади; материя − бирламчи, онг − иккиламчидеган тушунчадан ўқувчиларнинг хабардор бўлишига ёрдам беради.

4. Тил − барча томонлари ўзаро диалектик боғланишда ва бирликда бўлган мураккаб, кўп қиррали ҳодиса. Алоқа жараёнида тилнинг барча томонлари, унинг барча жиҳатлари бир-бирига ўзаро таъсир этади, шундай шароитдагина тил ўзининг алоқа қуроли вазифасини бажара олади.

• 4. Тил − барча томонлари ўзаро диалектик боғланишда ва бирликда бўлган мураккаб, кўп қиррали ҳодиса. Алоқа жараёнида тилнинг барча томонлари, унинг барча жиҳатлари бир-бирига ўзаро таъсир этади, шундай шароитдагина тил ўзининг алоқа қуроли вазифасини бажара олади.
• Мактабда тилнинг барча томонлари (талаффузи, фонетикаси, лексикаси, грамматикаси, сўз ясалиши)ни ўзаро боғлиқ ҳолда ўрганиш она тилини ўргатишдаги етакчи тамойил бўлиб, уни амалга ошириш ўқувчиларнинг тилни мураккаб, ривожланувчан, ўзаро боғланган муҳим томонларга эга бўлган ҳодиса сифатида англаб етишлари учун илмий асос яратади. Тилнинг моҳиятини бундай идрок этиш ҳодисаларнинг ривожланувчанлиги ва ўзаро боғланган қисмлардан тузилишини тушунишга замин ҳозирлайди.
• Мактаб тажрибаси ва махсус текширишлар шуни кўрсатадики, юқорида қайд этилган дастлабки қоидаларни ўқув жараёнида амалга оширишда ижтимоий ҳодиса сифатида тил ҳақидаги билимлар мажмуасини тўғри танлаш, асосий тил ҳодисаларини ва турларини тушунтиришда ўқитувчининг тутган методологик йўлининг аниқлиги, ўқувчилар фикрлашини фаоллаштириш, тил назариясини ўргатишга асос бўладиган тил материалининг юқори сифатли бўлиши каби далиллар ҳал қилувчи таъсир этади. Шубҳасиз, ҳар бир омил мактаб тажрибасида бир-биридан ажралган ҳолда бўлмайди. Аксинча, уларнинг бир-бирига тўғри, мақсадга мувофиқ таъсири ижобий натижа беради.