1-mavzu. O‘sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari. Organizm va muxit

Organizmning o‘z-o‘zini boshqarishi va idora etishi
Organizmning hayot-faoliyati davomida hayot uchun muhim funksiyalar yuzaga
chiqib, o‘zgaruvchan muhit sharoitlariga moslashib borishni ta’minlovchi
ko‘pdan ko‘p fiziologik jarayonlar bir yo‘la bo‘lib turadi. Bu protsesslar juda ham uyg‘unlashgan, bu hol organizm holatining nisbatan doimiy bo‘lishini, organlari bilan sistemalarining faoliyati maqsadga muvofiq ravishda o‘tib turishini va uning yashash muhitiga moslashib olishini ta’minlab beradi. Barcha funksiyalarning bu qadar bekamu-ko‘st uyg‘unlashishiga sabab shuki, tirik organizm o‘z-o‘zini idora etib boradigan sistemadir. O‘z-o‘zini idora etish harakatning biologik shakli, ya’ni hayotning mohiyatini tashkil etadi. O‘z o‘zini idora etuvchi sistemada funksiyalarni boshqarib boradigan maxsus mexanizmlar bo‘ladi. Qanday bo‘lmasin, biror funksiya (qon aylanishi, nafas, ayiruv va boshqalar)ning sifat va miqdor ko‘rsatgichlarining o‘zgarishi bilan ular o‘sha zahoti o‘z-o‘zidan, teskari aloqa yo‘li bilan asliga kelib qoladi. Masalan, arterial bosimning qandaydir biror sababga ko‘ra (ishlash, hayajonlanish va boshqalar tufayli) ko‘tarilib ketishi tomirlardagi ma’lum nerv retseptorlarining ta’sirlanishiga olib keladi; mana shu retseptorlardan chiqadigan nerv signallari markaziy nerv sistemasiga borib tomirlarni harakatlantiruvchi markazlarni qo‘zg‘atadi. Bu yerdan ipulslar periferiyaga keladi va tomirlar kengayib, yurak qisqarishlari susayishiga sabab bo‘ladi. Mana shu protsesslar natijasida arterial bosim yana normal darajaga kelib
qoladi. Muhit haroratining o‘zgarishi tana haroratini normal darajada
saqlab turishga xizmat qiladigan fiziologik mexanizmlarni darhol ishga
tushiradi.