1-mavzu: O’qituvchining nutqiy kompetensiyasini rivojlantirish fanining maqsad va vazifalari

xontaxta tortmasiga 
qo‘yadi. 
(xontaxtaning tortmasi 
bo‘lmaydi). 
1.
 
Paronimlar ma’nosini bilmaslik natijasida: 
Dilnoza marjon 
donalarini ipga 
chizdi
.( ipga tizmoq bo‘lishi kerak ). “Orifjon, otning 
afzallarin
i joyiga qo‘y,”- dedi otasi (Otning abzallari). 
2.
Mantiqiy jihatdan voqelikka zid bo‘lgan tushuncha 
ifodalovchi so‘zlarni yonma-yon ishlatish natijasida: 
Korxonaga yangi 
zamonaviy 
texnologiya 
o‘rnatildi 
(ishlab chiqarish jarayonlari va usullari 
haqidagi bilimlarning jami, shuning uchun moddiy bo‘lmagan narsa 

---

o‘rnatilmaydi, balki joriy etiladi yoki texnika so‘zi bilan almashtirish kerak). 
3.
 
Nutqda so‘zni o‘z o‘rniga qo‘yib gap tuzolmaslik, gap 
tartibining buzilishi 
natijasida: 
YAqindagina nashriyotdan chiqqan 
adibimizning 
yangi asarlar to‘plami keng jamoatchilikka manzur bo‘ldi. 
4.
 
So‘zning noo‘rin tanlanishi natijasida: 
SHahar bilan qishloq 
o‘rtasida tafovut tobora 
qisqarayotir
. Rejissyor bir qator umidli sahna 
ustalarini 
kashf etdi
. 
5.
Bir sinonimik qatorni tashkil qilgan so‘zlarning barchasi ham 
boshqa so‘zlar bilan sintagmatik munosabat tashkil qilolmaydi. 
Puxta, 
pishiq, mustahkam 
sinonimlari bino so‘zi bilan sintagmatik munosabat 
tashkil qiladi, 
yigit 
so‘zi esa 
pishiq va chidamli 
so‘zlari bilan sintagmatik 
aloqaga kirishadi. 
Aniqlik sifati badiiy nutqda o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi, chunki 
badiiy asar badiiy tafakkur mahsulidir. Badiiy nutqda obrazlilik birinchi planda 
bo‘lganligi uchun so‘z ma’nosidagi siljishlar, ko‘chishlar ko‘p kuzatiladi. So‘z va 
u ifodalagan predmet o‘rtasidagi mutanosiblik badiiy nutqda ko‘pincha ochiq va 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘lmaydi. Badiiy nutq o‘zining ta’sir etishdan iborat asosiy 
maqsadiga erishish uchun so‘zning turlicha qo‘llanishi, tovlanishi, turlanishi, 
xilma-xil ma’nolarni ustiga olishiga keng imkoniyat yaratadi. Badiiy nutqda 
so‘zlar o‘z va hatto ko‘chma ma’nolaridan tashqari o‘ziga xos yangidan-yangi 
ma’no qirralarini kashf etishi va shu tarzda badiiy tasvirning yanada aniqligini 
ta’minlashi mumkin: 
Miryoqub g‘ururining kaltaklanishidan kelgan bir 
zaharxanda bilan kuldi, injener esa burungi kular yuzini ham no‘qtalab oldi
. Bu 
gapdagi 
g‘ururining kaltaklanishi va kular yuzini no‘qtalamoq 
birikmalaridagi 
ajratilgan so‘zlar kasb etgan ma’no nozikliklari bilan matnga aniqlik, ta’sirchanlik 
baxsh etgan (g‘ururni azobli darajada poymol qilish, keskin va tamoman 
to‘xtatmoq). 
Aniqlik nutqning aloqaviy fazilatlaridan biri bo'lib, u oshyoviy borliq bilan 
nutq mazmun rejasining mosligi sifatida yuzaga chiqadi. Boshqacha aytganda 
ifodalangan tushunchalar tizimida so`zlarni ularning tildagi ma'nolariga mos holda 
qo'llashda ko`rinadi. 
Aniq nutq yaratish so`zlovchidan quyidagilarni o'rganish va ularga amal 
qilishni talab etadi: 
a) tilning sinonimik imkoniyatlarini bilish va sinonimik qatorlardan kerakli 
variantni ajratib nutqda qo'llash; 
b) nutqda ishlatiladigan so`zning anglatgan ma'nolarini har tomonlama bilish; 
nojiddiy, taxminiy qo'llashlardan qochish, chunki betayin so`z qo'llash nutqni 
beburd qiladi. 
v) so`zning ko`p ma'noligiga e'tibor berish, ko`p ma'noli so`z nutqda 
qo'llanganda uning qaysi ma'no qirrasi ko`zda tutilayotgannini aniq tasavvur qilish; 
fikrning yuzasha chiqishida bu so`zning boshqa ma'no qirralari monelik qilish-
qilmasligini ko`z oldiga keltirish; 
g) omonimlarning xususiyatlarini bilish, chunki ularni bilmaslik aniqlikning 
buzilishiga olib keladi; 
d) poronimlarni bilish, ulardagi tovush yaqinliklariga e'tibor berish; 

---

e) tor muhitda ishlatiladigan, chetdan kirgan, kasb-hunarga oid, eskirgan, 
dialektizm so`zlarning ma'nolarini yaxshi anglagan holda nutqqa kiritish.