1-mavzu: o ’ sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari, organizm va muhit reja

---

1-MAVZU: O
’
SISH VA RIVOJLANISHNING UMUMIY 
QONUNIYATLARI, ORGANIZM VA MUHIT 
Reja: 
1.Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fanining ahamiyati. 
2. Irsiyat haqida tushuncha.
3. Irsiyatningsitologik asoslari.
4. To‗qimalar. 
5. Irsiy kasalliklar. 
6. Irsiyat va muhitning o‗zaro bog‗liqligi
 
Tayanch tushunchalar: 
Fiziologiya, gigiyena, pedagog, sog‘lom avlod, 
o‘sish,rivojlanish,geteroxroniya,akseleratsiya, irsiyat, muhit, dominanta, retsessiv, 
xromosoma, gen, mutatsiya, irsiy kasalliklar. 
O‗zbekiston Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasida Prezidentimiz 
Islom Karimov: «Hayotimizning hal etuvchi muhim masalalari qatorida ta‘lim va 
tarbiya tizimini tubdan o‗zgartirish, uni yangi zamon talabi darajasiga ko‗tarish 
masalasini qo‗ydi. Shuning uchun mamlakatimizning istiqlol yo‗lidagi birinchi 
qadamlaridanoq, buyuk ma‘naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy 
ta‘lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uni milliy zaminini mustahkamlash, 
zamon talablari bilan uyg‗unlashtirish asosida hozirgi zamon darajasiga chiqarish 
maqsadida katta ahamiyat berib kelinmoqda». 
Zamonaviy bilim berish uchun avvalo murabbiy o‗sib, rivojlanib kelayotgan 
avlodning turli davrlardagi fiziologik o‗zlashtirishlarini yaxshi bilib olgandagina 
o‗quv-tarbiya jarayonini to‗g‗ri tashkil eta oladi. Tashqi muhit sharoitining bola 
organizmiga ta‘sirini gigienik ahamiyatini o‗rganishi esa bolalar salomatligini 
saqlash va mustahkamlashda o‗qituvchiga yordam beradi. 
Yosh fiziologiyasining vazifasi o‗sish va rivojlanish qonuniyatlarini ochib 
berish, bir butun organizm, uning tizimlari, organlari, to‗qimalari va hujayralarini 
ishlash xususiyatlarini turli yoshga aloqadir davrlarda aniqlashdir. Yosh 
fiziologiyasi 
organizmning 
individual 
rivojlanish 
jarayonida 
funksiyalar 
evolyusiyasini kuzatib boradi, fiziologik jarayonlarni o‗zaro munosabatlari va ular

---

o‗rtasida bog‗lanish sabablarini aniqlab beradi. Shu bilan birga yuksak darajada 
tuzilgan materiya, ya‘ni bosh miya po‗stlog‗ining organlar va umuman butun 
organizm faoliyatida etakchi ro‘l o‗ynashini tushunib olishga yordam beradi.
O‘sib rivojlanib kelayotgan bola organizmining turli davrlarida, har xil 
organ va tizimlarning faoliyati bir qator o‗ziga xos xususiyatlar Bilan 
harakterlanadi. O‗qituvchi bolalar va o‗smirlarning anatomo-fiziologik 
xususiyatlarini o‗rgangan ekan, ayrim tizim va organlarining (suyak-muskul, nafas 
olish organlari, qon aylanishi, nerv sistemasi, sezgi organlari, oshqozon ichak 
trakti, ichki sekretsiya bezlari, teri, ayiruv organlari) tuzilishi xususiyatlarini, 
hamda ularning faoliyatlarini va gigiyenasi bilan tanishadi. Uyqu va aqliy 
mehnatni maqsadga muvofiq ravishda tashkil qilish uchun nerv sistemasining 
ishlash qonuniyatlarini bilish ayniqsa muhumdir. 
Gigiyena – bola organizmini tashqi muhit ta‘siriga o‗zaro bog‗liqligini 
o‗rgatadigan fan bo‗lib, pedagogika va psixologiya fanlari bilan chambarchas 
bog‗liqdir. 
O‗sib va rivojlanib kelayotgan bolalar anatomiyasi va fiziologiyasini bilmay 
turib, bolalar shaxsiy gigiyenasi, maktabdan tashqari ishlar gigiyenasi va o‗quv 
tarbiyaviy ishlar gigiyenasi masalasini echib bo‗lmaydi. 
Gigiyena predmeti bir qator vazifalarni o‗z ichiga oladi: shular jumlasidan, 
tashqi muhit sharoitining bola organizmiga ta‘siri (tabiiy, sotsial-ijtimoiy), 
jismoniy rivojlanish, salomatligi va anotomik-fiziologik xususiyatlari, o‗qitishni 
gigienik sharoitlari, o‗quvchilarning mehnat va dam olish tartibi, o‗quvchilar 
kasalliklarini oldini olish va ko‗pgina boshqa vazifalarni o‗z oldiga maqsad qilib 
qo‗yadi. 
Organizmdagi har bir sistemaning gigiyenasi aniq tadbirlarni boshqarishni, 
masalan: suyak-muskul sistemasining gigiyenasi-harakat rejimini, partada to‗g‗ri 
o‗tirish, ishlash jarayonida gavdani to‗g‗ri tutish, yozayotganda qo‗l panjalarini 
ishlatilishini normaga solish va hokazolarni talab etadi. Bu tadbir choralarni yo‗lga 
qo‗yish, ularga rioya qilish, o‗sib rivojlanib kelayotgan bolalarni salomatligini 

---

mustahkamlashga, uni muhofaza qilishga va turli kasalliklarni oldini olishga imkon 
beradi.
 
Zamonaviy biologiyaning asosiy muammolaridan biri organizmning 
rivojlanishini boshqarish yo‗llarini bilib olishdir. Irsiyat organizmlarning o‗z belgi 
va 
hususiyatlarini 
nasldan-naslga 
O‗tkazish xossasidir. Irsiyat tufayli 
organizmning belgi - hususiyatlari nasldan-naslga o‗zgarmagan holda o‗tadi. 
Organizm belgi - hususiyatlarining bir qancha avlodda turg‗un saqlanib 
kelishi irsiyatning bir tomoni bo‗lib, ikkinchi tomoni organizmlarning 
ontogenezida ma‘lum moddalar almashinuvini harakterini va rivojlanish tipini 
ta‘minlashdir. Bularning hammasi irsiyat tufayli aniqlanadi.Irsiyat nasldan-naslga 
qay tarzda o‗tishini bilish uchun hujayra haqida ma‘lumotga ega bo‗lish kerak. 
Barcha tirik organizm hujayralardan tashkil topgan.
1665 yilda R.Guk tomonidan sodda mikroskop ixtiro knlinishi hujayra 
ta‘limotining tug‗ilishiga olib keldi. U po‗kakdan yupqa kesma tayyorlab, 
mikroskop ostida kuzatganda mayda katakchalarni ko‗rdi va ularga hujayralar deb 
nom berdi. Elektron mikroskop kashf etilishi bilan hujayraning tarkibi va 
hujayradagi moddalar almashinuvi o‗rganila boshlandi. Hujayralar sharsimon, 
duksimon, prizmasimon shakllarda bo‗ladi. Har bir hujayrassitoplazmatik 
membrana,sitoplazma, yadro va hujayra organoidlaridan tashkil topgan.
Tuzilishi, kelib chiqishi ia funksiyasi bir-biriga o‗xshash bo‗lgan hujayralar 
to‗plami to‗qima deb ataladi .Organizmdagi hamma to‗qimalar 4 guruhga: epiteliy 
(qonlovchi), biriktiruvchi (tayanch-grafik), muskul(mushak) ia nerv to‗qimalariga 
bo‗linadi.Epitelty to‗qimasi bir ia ko‗p qavatli bo‗lib, yupqa plastinka shaklidagi 
hujayralardan tashkil topgan. Biriktiruvchi to‗qima asosan o‗rganizmning ichki 
qismini tashkil etib, qon va limfa to‗qimasi,tog‗ay va suyak to‗qimasi, silliq 
muskullar to‗qimasiga bo‗linadi.
Hujayra ko‗p hujayrali organizmlarning funksional va genetik oddiy 
tuzilmasidir. Har bir hujayra yadro, sitoplazma va hujayra membranasidan tashkil 
topgan bo‘ladi. Hozir hujayraning tuzilishini o‗rganishda bir necha ming marta 
katta qilib ko‗rsatadigan elektron mikroskopdan foydalaniladi.

---

Hujayra membranasi uch qavat tuzilishga ega bo‗lib, har bir qavati 
taxminan 25A qalinlikda bo‗ladi. Tashqi va ichki qavatlari bir qator joylashgan 
oqsil molekulalaridan tuzilgan. o‗rta qavati ikki qator joylashgan lipid 
molekulalaridan tuzilgan. hujayrada moddalar almashinuvida ishtirok etadigan suv, 
aminokislotalar, glyukoza, mineral tuzlar ana shu membrana orqali hujayra ichiga 
o‗tadi.
Sitoplazma yarim suyuq muhit bo‗lib, elektron mikroskopda qaralganda, 
uning mayda donador strukturasi aniq ko‗rinadi. Sitoplazmada yadro va 
hujayraning barcha organoidlari universal va maxsus organoidlarga bo‗linadi. 
Universal organoidlar barcha organizmlar hujayrasida bo‗ladi. Maxsus organoidlar 
ba‘zi hujayralardagina uchraydi. Universal organoidlarga mitoxondriyalar, Gol‘ji 
apparati, endoplazmatik to‗r, ribosomalar, lizosomalar va hujayra markazi kiradi. 
Maxsus organoidlarga muskul hujayralarini qisqartiruvchi miofibrillar, nerv 
hujayralaridagi neyrofibrillar va harakat organoidlari- xivchinlar, kiprikchalar 
kiradi. Yadro hujayraning asosiy qismi bo‗lib, bo‗linish xususiyatiga ega. 
Yadroning shakli ko‗pincha hujayra shakliga o‗xshab ketadi. Yadro tashqi va ichki 
membrana orqali sitoplazmadan ajralib turadi. Membranada teshikchalar (poralar) 
bo‗lib, oqsil molekulalari, aminokislotalar, nukleotidlar ana shu teshikchalardan 
o‗tadi, natijada sitoplazma bilan yadro o‗rtasida aktiv moddalar almashinuvi sodir
bo‗lib turadi. Yadroning ichi suyuklik (shira) bilan to‗lgan bo‗lib, bu yerda 
xromosomalar, yadrochalar (bitta yoki ko‗p) joylashgan. Yadro shirasi tarkibida 
oqsillar, nuklein kislotalar, uglevodlar va boshqa moddalar bo‗ladi.
Lizosoma yumaloqroq shaklda bo‗lib, membranasi uch kavatdan tuzilgan. 
Uning tarkibidagi fermentlar ta‘sirida oqsillar, nuklein kislotalar, lipidlar 
parchalanadi. 
Endoplazmatik to‗r membrana bilan chegaralangan murakkab tuzilgan 
kanallar va sisternalardan iborat. Kup hujayralarda endoplazmatik to‗r membranasi 
yuzasida ko‗p granulalar joylashgan bo‗ladi. Ular ribosomalardeb yuritiladi. 
Ribosomalar hujayrada juda mayda bo‗lib, sitoplazmada erkin holda ham bo‗ladi. 

---

Yadroda joylashgan ribosomalarda yadro oqsillar sintezlanadi.Endoplazmatik 
to‗rda joylashgan ribosomalar oqsillarni sintezlashda aktiv rol o‗ynaydi. 
Golji apparati yadro atrofida joylashgan, qo‗sh qavat membranali murakkab 
to‗r shakldagi tuzilmalardan iborat. 
Mitoxondriyalar boshqacha qilib hujayraning kuch stansiyalari deb ham 
yuritiladi. Ular oval, yumaloqroq, bir oz chuziq yoki tayoqchasimon, ipsimon 
shakllarda bo‗ladi. Hujayrada 50 tagacha, ba‘zi hujayralarda 900 tagacha 
mitoxondriyalar bo‗ladi. Mitoxondriyalar membranasi ikki kavatdan iborat.Ular 
tarkibida oksillar, lipidlar nuklein kislotalar borligi kuzatilgan. Shuningdek, ular 
tarkibida hujayradagi energiya almashinuvida ishtirok etuvchi ko‗pgina fermentlar 
saqlanadi. Mitoxondriyalarda ATF (adenozintrifosfat kislota) hosil bo‗ladi.
Muskul to‗qimasi. Bu to‗qima tolalarida qisqarish xususiyatiga ega bo‗lgan 
miofibrillar bo‗ladi. Shu bilan u boshqa to‗qimalardan farq qiladi. Organizmda 
silliq va ko‗ndalang yo‗lli muskul to‗qimalari bor.
Nerv to‗qimasi tashqi muhit tasirida ichki organlarda ro‗y beradigan, 
tasirotni, yani nerv impul‘slarini o‗tkazish funksiyasini bajaradi. Nerv to‗qimasi 
neyron va neyroglildan tuzilgan. Organizm irsiyatini o‗rganmay turib, nasldan - 
naslga o‗tuvchi kasalliklarning oldini olish va davolash mumkin emas.