1-mavzu: o ’ sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari, organizm va muhit reja

Epiteliy to’qimasi 
Epitiliy hujayrasi asosiy vazifasiga ko‘ra sirtqi epitiliy, bezli epitiliy va 
sensor epitiliy hillariga bo‘linadi. Barcha epitiliy hillari uchun yupqa bazal 
membrana (bazal qavat gialinli membrane oynasimon membrana) hos bo‘lib, u 
epitiliyning mehanik tasirlariga chidamligini taminlaydi. Yuza (qoplovchi) epitiliy 
organizmning ichki va tashqi tarafdan o‘rab uni himoyasini sekretsiya jarayonini 
va rezorbsiya (moddalar yetilishi) va tashqi muhit bilan aloqasini ta'minlaydi. Bezli 
epitiliy tashqariga (ekzotrin bezlar) yoki qonga (endokrin yoki ichki sekretsiya 
bezlar) turli suyuqliklar (so‘lak ter, ferment, garmon) ajratiladi. Sensor epitiliy o‘z 
navbatida sezuv o‘rganlariga uchrab tashqi tasirotni qabul qilib uzatadi (masalan, 
ko‘zning to‘r pardasi) qoplovchi epiteliy joylashgan organ yuzasiga bog‘liq holda 

---

yassi, kubsimon, silindirsimon, qoplamasiga qarab oddiy, qavatli (bir qavatdan 
ko‘proq)va ko‘payadi, epiteliyga bo‘linadi stratsfikatlangan epitiliy nomlanishi 
uning hujayra yuzasiga ko‘ra amalga oshiriladi. Masalan ko‘p qavatli yassi epitiliy-
teri mehanik tasirotlarga berilmasligini taminlaydi.Psevdo ko‘p qavatli epitiliyda 
barcga hujayralar bazal membranaga taqalsa ham barchasi erkin yuzaga yetmaydi 
(Masalan 2 qavatli mersatel epitiliy nafas yo‘llaridagi)
1
. 
Tibbiyotda 1500 dan ortiq irsiy kasallik turlari mavjud. Nasl kasalliklari 
xromosomalarning anomal yig‗indisi, jinsiy hujayralarning o‗zgarishi yoki 
mo‗tatsiya ta‘sirida paydo bo‗ladi.
Tashqi omilning salbiy ta‘siri natijasida xaqiqiy kasallik yuzaga chiqadi 
(karlik, nurlanish - qon raki). 
Shunday qilib, qadimda kishilarga jumboq bo‗lgan, jins bilan bog‗lik irsiy 
kasalliklar va belgilarning nasldan-naslga o‗tishi xromosoma tabiatini puxta 
o‗rganish asosida hal qilindi. 
Nasldan-naslga o‗tadigan kasalliklarni rivojlantirmaslik uchun bolalarni 
jismoniy sog‗lomlashtirish, ovqat sifatini yaxshilash, chiniqtirish, yuqumli 
kasalliklardan saqlash, asab kasalliklarini oldini olish masalalariga katta e‘tibor 
berish kerak. Genetika fanining rivojlanishi natijasida nasldan-naslga o‗tadigan 
kasalliklarni vaqtida aniqlash va oldini olish mumkin bo‗ldi. Hozircha tibbiyotda 
anomal gen va xromosomani davolash usullari yo‗q. Irsiy kasalliklar organizmda 
xilma-xil xastaliklarni paydo qiladi. Ular asosan kliniko - genetik usullar orqali 
o‗rganiladi, ya‘ni avloddar shajarasi to‗z iladi. Irsiy belgilar tashqi muhit ta‘siriga 
juda chidamli. 
Ho‗sh, odam o‗ziga nimani meros qilib oladi? Odam o‗zining butun 
"biofondini" meros kilib oladi, ya‘ni butun organizmini ko‗z, sochini rangini, 
organlar shaklini, nerv sistemasini, sezgi organlarini va b. meros qilib oladi, biroq, 
bola tug‗ilganidan boshlab u sotsial muhit shart- sharoitlarida o‗sib, rivojlanib 
boradi, biologik va sotsial omillarning o‗zaro ta‘siri natijasida, o‗ziga xos bo‗lgan 
1Anatomy of the Human Body.Henry Gray.Nega Assefa Alemaya University Yosief Tsige Jimma University.In collaboration with the Ethiopia Public Health Training Initiative, 
The Carter Center, the Ethiopia Ministry of Health, and the Ethiopia Ministry of Education 2003. 6-18 betlar mazmun mohiyatidan foydalanildi.

---

shaxsiy hususiyatlarga ega bo‗lgan organizm shakllanadi. Ular fenotipini belgilab 
beradi. Demak, irsiyat tashqi muhit ta‘sirida o‗zgaradi, lekin yo‗q, bo‗lib ketmaydi