1-мавзу. Мулк ва баҳолаш ҳақида умумий тушунчалар

Баланс қиймати – корхонанинг балансида турган шахсий асосий воситалар элементининг қурилишига ёки сотиб олинишига кетадиган харажатлардир. Дастлабки қиймат ҳисоб ҳужжатларида ушбу корхонадаги объектни ишга тушириш вақтидаги қиймат сифатида акс эттирилади. Эксплуатацияда бўлган мулк объекти дастлабки қиймат бўйича ёки у реконструкцияга ёки модернизацияга учрайдиган вақтгача, ёки расмий жиҳатдан фондларни қайта баҳолашгача ҳисобга олинади.
Тикловчи қиймат – бу замонавий шароитларда аввал яратилган асосий воситаларни қайта ишлаб чиқариш қийматидир. Тикловчи қиймат –бухгалтерия атамаси бўлиб, унинг тавсифи асосий фондларни қайта баҳолаш бўйича ишларни ташкил этади. Ушбу ишга вазифаси асосий фондлар элементларининг тикловчи қийматини ўрнини қоплаш усули бўйича, яъни шунга ўхшаш бўлган объектларнинг замонавий бозор қиймати бўйича ҳисоблаб чиқиш бўлган мустақил баҳоловчилар жалб қилиниши мумкин.
Агар баланс қийматидан эксплуатация вақти давомида тўпланган эскиришни чиқариб ташласа, қолдиқ қийматини ҳосил қиламиз. Қолдиқ қиймат агар уни баҳолашни иккиламчи бозор нархлари бўйича олиб борилса, бозор характерига эга бўлиши мумкин.
Баҳолаш тартибига қараб қайта ишлаб чиқариш қиймати ва ўрнини қоплаш қиймати фарқланади.
Қайта ишлаб чиқариш қиймати – бу ҳозирги пайтда амалдаги нархлар бўйича сотиб олинаётган ёки қайта ишлаб чиқарилаётган объект асл нусхасининг қийматидир.
Қайта ишлаб чиқариш қиймати муайян объектнинг замонавий қийматини энг аниқ равишда тавсифлайди, бироқ кўпинча технология, материаллар, стандартлар ва ҳ.к.ларнинг ўзгариши натижасида уни аниқлашнинг иложи бўлмайди.
Ўрнини қоплаш қиймати – бу ўзининг функционал тавсифлари бўйича баҳоланаётган объектга ўхшаш бўлган янги объектнинг жорий қийматидир.

Бу тушунчаларнинг фарқини 2.1-расм изоҳлайди.

Объектнинг сотилишидан кейинги аҳволидаги баҳолаш заруриятини келтириб чиқарган ўзгариш нуқтаи назаридан фаолият кўрсатишни давом эттираётган объект қиймати ва тугатиш қиймати фарқланади.

Фаолият кўрсатишни давом эттираётган объект қиймати – олди-сотди битими амалга ошганидан кейин фаолият кўрсатишни давом эттирадиган ва фойда келтирадиган объект қийматидир. Масалан, инвестор корхона акцияларини сотиб олаётганида ва унинг қийматини баҳолаётганида одатда эмитент-корхона самарали фаолият кўрсатаётган объект эканлигидан ва у кейинчалик ҳам фойда келтиришидан келиб чиқади.
Фаолият кўрсатувчи мулкий мажмуа алоҳида олинган ишлаб чиқариш тизими сифатида қаралади, унинг қиймати унинг алоҳида олинган элементлари қийматларининг оддий йиғиндисига тенг бўлмайди. Фаолият кўрсатаётган мулкий мажмуа қийматида яна умуман тизим учун характерли бўлган ўзига хос интеграллашган хусусиятларни ҳисобга олиш лозим бўлади. Масалан, агар бирор ишлаб чиқаришнинг дастгоҳлар парки қийматини ҳисоблаб чиқиш зарур бўлса, алоҳида дастгоҳларнинг, ташувчи ва қўшимча қурилмаларнинг қийматини қўшиб чиқишнинг ўзи етарли бўлмайди. Яна бутун ишлаб чиқариш мажмуасининг қийматини оширадиган бир қатор омилларни: ишчи ўринларини ташкил этиш, бошқарув тизимини, технологиялардаги “ноу-хау”ни ҳисобга олиш лозим бўлади.
Тугатиш қиймати – бу амалга оширилган битимдан кейин бўлак-бўлак қилиб сотиладиган мулкий мажмуанинг қийматидир. Ушбу тушунча фаолият кўрсатувчи объект тушунчасига қарама-қаршидир. Корхонанинг тугатиш қийматини баҳолаш мисол учун уни банкротлик оқибатида ва ким ошди савдо орқали очиқ савдога қўйилиши вақтида ўринли бўлади. Дастгоҳлар паркининг тугатиш қийматини баҳолаш учун сотиладиган ва кейинчалик ягона мажмуа таркибида фаолият кўрсатмайдиган алоҳида олинган ускуналар бирликларининг бозор қийматини аниқлаш етарли бўлади. Албатта бунда яна демонтаж ва сотишга тайёргарлик кўриш учун кетадиган харажатларни ҳам ҳисобга олиш лозим бўлади.
Баҳолаш назариясида тугатиш қиймати тушунчаси бухгалтерия ҳисобидаги худди шу тушунча билан мос келмайди. У ерда тугатиш қиймати деганда корхона тугатилиши натижасида омборга топширилаётган асосий фонд объектларининг қиймати тушунилади (эҳтиёт қисмлари, материаллар, металлолом ва ҳ.к.).
Баҳолаш вазиятига қараб туриб бир неча хил қийматлар фарқланади: инвестицион, суғурта, утилизацион, махсус.
Инвестицион қиймат – бу мулкий мажмуани бирорта инвестицион лойиҳани амалга оширишга инвестицион ҳисса қўшиш сифатида қараб чиқилган ҳолдаги қийматидир. Бозор қийматидан фарқ қилиб инвестицион қиймат янад амуайянроқ ва муайян лойиҳа ҳамда унинг инвестори билан боғлиқ бўлади. Инвестицион қиймат ушбу объектга ажратилган инвестициялар натижасида унинг бозор қийматининг ошиб кетиши тушунилади. Инвестицион қийматни баҳолашга қайта ташкил этиш чора-тадбирлари ва инвестицион лойиҳаларни асослаб бериш вақтида мурожаат этишади. Инвестицион қийматнинг кўрсаткичи кўпроқ корхоналар, шунингдек машиналар, ускуналар ва интеллектуал мулкни баҳолашда ўринли бўлади.
Суғурта қиймати – бу суғурта қилиш мақсадлари учун аниқланадиган ва суғурта шартномасида (полисда) акс эттириладиган мулкнинг бозор қийматидир. Суғурта қиймати ҳар битта элемент бўйича аниқланади,чунки бу ҳол суғурта қопламасини баҳолаш учун зарурдир. Одатда суғурта қиймати ўрнини қоплаш қиймати сифатида аниқланади, чунки суғурта ҳодисасидан кейин суғурта қилинувчига ўзининг мулкини тиклаш учун янгисини сотиб олишга тўғри келади.
Утилизацион (скрап) қиймати – тўлиқ эскирган ёки фавқулодда ҳодиса натижасида ўзининг чегаравий ҳолатига етган ҳамда ўзининг дастлабки фойдалилигини йўқотган утиллаштириладиган материал активларнинг қийматидир. Скрап қиймати – бу баҳоланаётган объектни ташкил этувчи материаллар массасининг иккиламчи қийматидир.
Махсус қиймат – бу бозор қийматидан юқори бўлган миқдор бўлиб, бозорда харидорлар учун рухсат этилмаган манфаатлар комбинациясининг натижаси бўлган афзалликларни акс эттириш учун харидор томонидан тўланиши мумкин бўлган қийматни ифода этади.
Баҳолашни бошлашдан олдин баҳоловчи қўйилган мақсадга мос равишда қийматнинг қайси турини баҳолаши кераклигини аниқ билиб олиши керак.
Профессионал баҳоловчилар махсус бўлмаган “қиймат” тушучасини қўллашдан ўзларини сақлашлари ва уни фақатгина белгилаб берувчи сифат – айнан қандай қиймат назарда тутилаётганлигини муайянлаштирадиган сифат билан қўллашлари лозим. Бозор қиймати – мулкни баҳолашда энг кенг тарқалган қиймат бўлиб, ҳар битта бундай вазиятда бозор қиймати тушунчаси тўғри ва равшан аниқланиши муҳимдир.
Баҳолаш объектининг бозор қиймати уни ажратиб олинган жисмоний мақоми нуқтаи назаридан эмас, балки айнан бозор нуқтаи назаридан фойдалилигининг ифодаси бўлиб хизмат қилади. Муайян корхона учун унинг активларининг фойдалилиги уларнинг бозор ёки бошқа алоҳида олинган соҳа нуқтаи назаридан фойдалилигидан фарқ қилиши мумкин. Демак нархларнинг ўзгариш эффектини акс эттирадиган активлар ва бухгалтерия ҳисоботини баҳолаш молиявий ҳисоботда акс эттирилиши лозим бўлган бозор нуқтаи назаридаги қиймат билан молиявий ҳисоботнинг асоси сифатида қаралмаслиги лозим бўлган қийматнинг бозордан фарқли қийматлар орасидаги фарқни ҳисобга олиши муҳим ҳисобланади. Ўрнини қоплаш бўйича қолдиқ қиймат гарчи махсус кўчмас мулка бириктирилган, баҳолашнинг бозордан фарқли базаси бўлса-да, шунга қарамасдан тегишли вазиятларда молиявий ҳисоботларда қўлланилиши мумкин бўлади.
Юқорида кўрсатилганга ўхшаш бўлган аргументлар кўчмас мулкдан фарқ қиладиган мулкни баҳолаш учун ҳам ўринли бўлади. Ўрнини қоплаш бўйича қолдиқ қийматни асосланган ҳолда қўллаш ҳолатларидан ташқари молиявий ҳисобот бозор қиймати концепциясига асосланган усулларнинг қўлланилишини ва ўзлари билан бозордан фарқ қиладиган қийматларни қўллайдиган усуллар орасида аниқ чегара ўтказилишини талаб этади.
Кўчмас мулк объектининг умумий таннархи уни ишлаб чиқаришга кетган барча бевосита ва билвосита харажатларни ўз ичига олади. Агар харидор кўчма смулкни сотиб олганидан кейин қўшимча капитал харажатлар сарфлаган бўлса, таннархни ҳисоблашда бу харажатлар сотиб олинган объектнинг ретроспектив қийматига қўшилади. Бозор бу харажатларни қанчалик мақсадга мувофиқ деб ҳисоблашига қараб туриб улар объектнинг бозор қийматига ўз улушини қўшишади.