1-мавзу. Криминология предмети, вазифалари ва тизими

1. Уюшган жиноятчилик мазмуни ва таърифи ҳамда
унинг ўзига хос хусусиятлари.
Уюшган жиноятчилик таркиби

Собиқ Иттифоқнинг бошқа республикалари қатори мустақил Ўзбекистонга ҳам ундан нафақат вайрон бўлган иқтисодиёт, моддий ва маънавий қашшоқлик, балки ўсиб бораётган жиноят­чилик ҳам мерос қолди. Жиноятчилик тобора профессионал ва уюшган тус олиб бормоқда, оғир жисмоний ва маънавий зарар кўрилишига сабаб бўлмоқда.

Криминал профессионализм групповавий, рецидив, профес­сионал жиноятчилик ҳамда унинг олий шакли – уюшган жи­ноятчиликнинг пайдо бўлишига олиб келаётир.
Криминал профессионализмга қуйидагилар хос: а) "ихтисос­лашганлик", яъни жиноий фаолиятнинг сурункалилиги; б) "ма­лакалилик", яъни зарур билим ва кўникмаларга эгалик; в) жи­ноий фаолият тирикчилик манбаи ҳисобланади; г) шахс ғайри­ижтимоий муҳит билан бевосита алоқа қилади.
Уюшган жиноятчилик фаолияти, унинг юзага келиши ва мажвудлиги юриспруденциянинг тегишли соҳаларида, иқтисо­диёт жабҳасида, социология ва психологияда жуда кўп назарий ва амалий масалаларни юзага келтирди. Криминологик жиҳат­дан ўта салбий ҳодиса бўлган «уюшган жиноятчилик» тушун­часини таҳлил қилиш ва ўрганиш унга қарши курашиш наза­рияси ва амалиётининг муҳим масалаларидан биридир. Шуни таъкидлаш лозимки, айрим тадқиқотларнинг муаллифлари бу ҳодисанинг мазкур номига қўшилмайди, уни муваффақиятсиз деб ҳисоблайди⁸⁴. Собиқ Иттифоқ ҳудудида уюшган жиноятчи­лик қачон пайдо бўлган, деган масала юзасидан ҳам якдиллик мавжуд эмас. Кимдир у нисбатан яқинда пайдо бўлган⁸⁵, кимдир – доим мавжуд бўлган⁸⁶ деб ҳисоблайди, яна кимдир унинг мав­жудлигига шубҳа билдиради.
Юридик ва махсус адабиётларда уюшган жиноятчиликка ҳар хил таърифлар берилади. Олимлардан бу тушунчага энг тўлиқ таърифни А.Н.Волобуев берган. «Уюшган жиноятчилик деган­да минтақа (мамлакат) доирасида криминал муҳитнинг (одатда муайян жиноят содир этиш билан боғлиқ бўлмаган) ташкилот­чилик, раҳнамолик вазифаларини бажарувчи раҳбарлар атрофи­да жипслашуви, жиноий уюшма иштирокчиларининг хавфсиз­лигини таъминлаш учун давлат, шу жумладан ҳуқуқни муҳофа­за қилиш органларининг ходимларини жиноий фаолиятга жалб қилиш, мумкин қадар кўпроқ моддий наф кўриш мақсадида ғайриҳуқуқий фаолият доирасини кенгайтириш билан тавсиф­ланувчи ижтимоий ҳодисани тушуниш лозим, - деб ёзади у. – Ижтимоий фаолияти уюшган жиноятчилик билан у ёки бу да­ражада боғлиқ бўлган барча шахслар жиноий уюшмани ташкил этади»⁸⁷.
Бундан хулоса шуки, уюшган жиноятчилик, биринчидан, ижтимоий ҳодиса; иккинчидан, криминал жабҳанинг жипсла­шуви билан тавсифланади; учинчидан, унинг раҳбарлари ғай­риҳуқуқий фаолиятни кенгайтириш ва хавфсизлик билан боғлиқ тегишли вазифаларни бажаради; тўртинчидан, уюшма мумкин қадар кўпроқ моддий наф кўришга ҳаракат қилади. Ниҳоят, бе­шинчидан, муаллифнинг фикрини давом эттирсак, уюшган жи­ноятчилик жиноий уюшмалардан таркиб топади. Бошқача айт­ганда, у ижтимоий хавфли ва ғайриқонуний уюшмалар (гуруҳ­лар) мажмуи; умуман олганда – таркибий қисмлари ўз уюшқоқ­лик даражасига кўра ҳар хил бўлган жиноий уюшмадир.
Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг масъул ходимлари ҳам шундай хулосага келган. Уларнинг фикрича, уюшган жи­ноятчилик жиноий ташкилотлар ҳамда уюшган жиноий гуруҳ­лардан таркиб топади. Мазкур таркибий қисмлар ўз тузилиши ва ғайриижтимоий аҳамиятига кўра ҳар хил.
Уюшган жиноятчилик белгилари жумласига юқорида қайд этилган умумий белгилардан ташқари қуйидагилар ҳам кирити­лади: кланлар, мафиялар, жиноий гуруҳларнинг яширин фао­лияти; юқорида зикр этилган жиноий уюшмаларнинг барча аъзолари ўзаро келишилган жиноий хулқ-атвор кодексига қатъий риоя этиши; хуфёна иқтисодиёт корчалонлари, жиноий уюшмаларнинг сардорлари асосан ташкилотчилик ва раҳнамо­лик вазифаларини бажаради ва одатда, муайян жиноятлар содир этиш билан боғлиқ бўлмайди, шу боис уларни жиноий жавоб­гарликка тортиш анча мушкул иш ҳисобланади.
Коррупция масаласига келсак, криминологик нуқтаи назар­дан у уюшган жиноятчиликнинг бир туридир. Бу ерда нафақат қонунга хилоф равишда бойлик орттириш, балки ҳокимият чўққиларига интилиш ҳам биринчи ўринга қўйилади. Ривож­ланган мамлакатлардаги коррупцияга қарши кураш тажрибаси шундан далолат беради. Демак, уни фақат иқтисодиёт жабҳаси билан боғлаш тўғри бўлмайди.
Лотинча «корруптио» - коррупция сўзи пора эвазига оғди­риш деган маънони англатади. Бироқ маърифатли дунёда, ай­ниқса сиёсий-юридик соҳада у анча кенг тушунилади ва ман­сабдор шахслар, жамоат арбоблари ва сиёсатчиларни пора эва­зига оғдириш, уларнинг ҳақ эвазига сотилиши деган маънони англатади.
Собиқ Иттифоқ жиноят қонунчилигига «коррупция» жиноя­ти маълум эмасди, шу боис унинг ҳуқуқий таърифи ҳам йўқ эди. Ваҳоланки, барча республикаларнинг жиноят кодексларида турдош таркиблар: пора олиш, пора олишда воситачилик қи­лиш, хизмат мавқеи ёки ҳокимият ваколатини суиистеъмол қи­лиш, хизмат мавқеини суиистеъмол қилиб давлат мулкини та­лон-торож қилиш бўлган. Бу ҳолат айрим олимлар «корруп­ция»ни жиноят қонунига мустақил жиноят таркиби сифатида киритишга қарши чиқишларига юридик асос бўлган.
Ўзбекистонда олий ҳокимият ўз расмий ҳужжатларида «кор­рупция» атамасидан кўпдан бери фойдаланиб келади. Бунда у кўпинча уюшган жиноятчилик тушунчаси билан бирга келади, унинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларда коррупцияга қарши кураш олиб борадиган махсус таркибий бўлинмалар ташкил этилган, бошқа чоралар ҳам кўрилмоқда (масалан, солиқ сиёсати, божхона хизмати йўналишларида).
«Юридик атамалар қомусий луғати» муаллифлари корруп­цияга шундай таъриф берганлар: «Коррупция - давлат функ­цияларини бажариш ваколатига эга бўлган (ёки уларга тенг­лаштирилган) шахсларнинг ноқонуний тарзда моддий ва бошқа бойликлар, имтиёзларни олишда ўз мақоми ва у билан боғлиқ имкониятлардан фойдаланиши, шунингдек, бу бойлик ва имти­ёзларни жисмоний ёки юридик шахслар қонунга хилоф равиш­да эгаллашига имкон бериши»⁸⁸.
Шундай қилиб, коррупция қандайдир имтиёзлар олиш мақ­садида давлат хизматчилари, мансабдор шахслар томонидан со­дир этилган жиноятлар, шунингдек ўз хизмат ваколатларидан фойдаланиб, бундай имтиёзларни бериш каби Ўзбекистон Рес­публикаси Жиноят кодексининг 205-210, 214-моддаларида жа­вобгарлик белгилаб қўйилган жиноятлар мажмуидир.
Коррупция жиноятларининг ўзига хос хусусияти шундаки, уларни фақат порахўрлик ёки давлат мулкини талон-торож қи­лиш ёхуд бошқа мансабдорлик жиноятларига боғлаб бўлмайди. Коррупция – бу жиноятларнинг ҳар хил вариантлардаги «би­рикмаси», уларнинг бири иккинчисини тўлдиради ва коррупция таркибини вужудга келтиради. Бу объектив фаолиятнинг миқ­дор сифатга айланадиган ҳолатидир. Бу ерда нафақат давлат ак­циядорлик-тижорат аппаратини бошқариш ишига, балки мазкур бошқарув асосларига зарар етказилади.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов жуда тўғри таъкидлаганидек⁸⁹, биринчидан, сиёсий жиҳатдан олганда, коррупция амалга оширилаётган ислоҳотларга қаршилик кўрсатиш ифодасидир. Унда ўз умрини яшаб бўлган, янги иқти­содий муносабатларни ўзига қарши таҳдид деб билган ҳолда, уларнинг ривожланишини секинлаштириб қўйишга ҳаракат қи­ладиган маъмурий-буйруқбозлик тизими билан "хуфёна" иқти­содиётнинг манфаатлари объектив равишда бирлашиб кетади. Коррупция домига илинган амалдорлар шахсий бойлик ортти­риш мақсадларини ва уруғ-аймоқларининг манфаатларини дав­лат манфаатларидан устун қўяди. Бу эса, мамлакатнинг сиёсий ва иқтисодий йўлига ҳамда аҳолининг аксарият қисмига тузатиб бўлмайдиган зарар етказади. Бундан ташқари, янги иқтисодий муносабатларга эндигина асос солинаётган ва сифат жиҳатидан бошқа сиёсий тизим шакллантирилаётган ўтиш даврида кор­рупция ўз хатти-ҳаракати билан бу жараённинг йўлини тўсиб қўйиш имконига эга.
Иккинчидан, жиноятчилик ва коррупциянинг авж олиши давлатнинг конституциявий асосларини емиради, фуқаролар­нинг ҳуқуқ ва эркинликлари жиддий тарзда бузилишига олиб келади. "Қонунлар ва фармонларни қабул қилишдан мақсад уларни четлаб ўтишдир" деган мутлақо ярамас қоида жамият­нинг энг оддий ҳуқуқий тартибот ва жамоат тартибини сақлаб туриш қобилиятидан маҳрум бўлишига олиб боради.
Учинчидан, жиноятчилик ва коррупция жамиятнинг маъна­вий-ахлоқий асосларини емиради. Жамият аъзоларининг фуқа­ролик мавқеини йўққа чиқаради. Амалга оширилаётган ўзга­ришларга салбий муносабат вужудга келиши учун шароит яра­тади. Ислоҳотлар ғоясининг ўзини обрўсизлантиради ва эски замонларни, шу жумладан "қудратли марказнинг кучли қўли"ни қўмсаш ҳиссини туғдиради.
Ўтиш даврининг муайян қийинчиликлари шароитида фуқа­ролар онгида, айниқса, ёш авлоднинг бир қисмида, ҳаётда юк­сак турмуш даражасига эришишнинг асосий усули қонунга хи­лоф фаолият билан боғлиқ, деган мутлақо ахлоққа зид нуқтаи назар шаклланиши ва қарор топиши мумкин. Қинғир йўл билан бойлик орттиришга интилиш, башарти у жамиятнинг ва ҳуқу­қий назоратнинг эътиборидан четда қолса, одамларни, айниқса, ҳаётга эндигина қадам қўйиб келаётган ёшларни ёмон йўлга оғ­диради.
Тўртинчидан, "пул ҳокимиятга интилади", деган бир ибора бор. Лекин бу пул жиноий йўл билан топилган бўлса-ю, унинг эгалари жамиятнинг ҳокимият тузилмаларига чиқиб олсалар, улар қандай усуллар билан бошқаришларини тасаввур қилиш қийин эмас.
Жиноят оламининг нуфузли шахслари ҳокимиятга қандай йўллар билан кириб олиши яхши маълум ва кўп мамлакатларда синовдан ўтган. Аввалига бу иш нопок даромад манбаларини сақлаб қолиш, улардан кафолатли фойдаланиш мақсадида ҳо­кимият тузилмалари билан алоқа боғлаш ва бу алоқани мустаҳ­камлашдан бошланади. Шундан сўнг ҳокимиятнинг ўзи ҳам қўлга киритилади.
Бешинчидан, нопок йўл билан бойлик орттирганлар жазодан қутулиб қолиш ва ўзларининг жиноий сармояларини ҳимоя қи­лиш учун ҳар қандай хатти-ҳаракатларга тайёр туришларини яхши билиб олиш лозим. Бундай кимсалар адолатли жазодан қўрқиб, ҳамма ишни қилишга, ҳатто вазиятни беқарорлашти­ришга, оммавий тартибсизликларни келтириб чиқаришга шай турадилар. Бундай пайтда эҳтиросларни жунбушга келтириш, оломонни қўзғатиш ва унинг орқасига яшириниб олишдан қу­лайи йўқ. Бундай одамларнинг "Фақат бизга яхши бўлса, иши­миз битса - бўлгани" қабилидаги маслаги худбинликнинг, ҳа­мюртларига нисбатан сурбетларча лоқайдликнинг яққол кўри­нишидир.
Олтинчидан, жиноий усуллар билан бойлик ва мўмай пул орттирган кимсаларнинг янги ҳуқуқ ҳимоячилари ва ҳатто де­мократия учун жафо чеккан курашчилар сифатида сиёсатга ки­риб олишга ҳаракат қилаётганидан далолат берувчи мисоллар, жумладан, бизда ҳам оз эмас.
Еттинчидан, жаҳон хўжалик алоқаларига фаол интеграция­лашув, чет эл инвестициялари ва тадбиркорларини иқтисодий ўзгаришлар жараёнига тортиш соҳасидаги аниқ мақсадга қара­тилган фаолият бугун Ўзбекистон учун устувор вазифалар ҳи­собланади. Бу мақсадларни рўёбга чиқариш шароитида корруп­циячиларнинг хатти-ҳаракатлари нафақат мамлакатимизнинг ҳалол фуқароларини тадбиркорликдан четлатади, балки чет эл­лик шерикларда ишончсизлик уйғотади ва уларни чўчитиб қўяди. Натижада мамлакат ғоят муҳим капитал маблағлар ман­баидан, технологиялар ва тажрибадан, жаҳон иқтисодий тизи­мининг соғлом, "соф" қисмига қўшилиш имкониятидан маҳрум бўлади. Бундай мамлакат халқаро хуфия ва жиноий тузилмалар тобора кўпроқ қизиқадиган ва фаол иш олиб борадиган макон бўлиб қолади.
Борган сари уюшиб ва профессионал тус олиб бораётган ҳо­зирги жиноятчиликнинг жипслашиши, жиноий гуруҳлар томо­нидан истеъмол бозорларининг буткул эгаллаб олиниши, қо­нунсиз равишда қўлга киритилган капиталларнинг хўжалик ва тижорат тузилмалари орқали қонунийлаштириб олиниши яққол кўзга ташланаётганлиги ҳам жуда хавфлидир.
Ўзбекистонда, шубҳасиз, жиноятчиликнинг сабабларини аниқлаш чоралари кўрилмоқда, фош этилган коррупциячилар қаттиқ жазоланмоқда. Мамлакат ичидаги жиноятчилик доимо давлат томонидан қаттиқ назорат қилиб борилади. Жиноятчи­лик кенг авж олиб кетишига ва коррупциячилар домига илинган амалдорларнинг бебошлигига йўл қўймаслик мақсадида бир қа­тор узоқ муддатли чора-тадбирлар ишга солинган. Улар жино­ятчиликка қарши кураш стратегиямизни белгилаб беради.
Уюшган жиноятчилик турлари тўғрисида сўз юритганда, у икки йўналишга эга эканлигини эътиборга олиш лозим. Бирин­чи йўналиш – тамагирлик ниятидаги хўжалик жиноятлари. Ик­кинчи йўналиш – умумий уюшган жиноятчилик. Сўнггиси – ғайриқонуний тижорат билан эмас, балки талончилик, босқин­чилик ва ҳоказолар билан шуғулланувчи жиноятчилар орасида­ги уюшган жиноятчилик. Амалда бу ҳақиқий мафиядир.