1-мавзу. Криминология предмети, вазифалари ва тизими

Криминология предмети – ҳар қандай ва оддий хулқ-атвор эмас, балки алоҳида хулқ-атвор. Бу хулқ-атвор жиноий хусу­сиятга эга, шу боис у жиноий хулқ-атвор деб аталади, яъни хулқ-атвор аввало жиноят қонунини, унинг нормаларини бузиш билан боғланади. Криминология инсон хулқ-атворини ўрга­нувчи бошқа табиий ва ижтимоий фанлардан асосан шу жиҳати билан фарқ қилади. Айни шу сабабли жиноий хулқ-атвор жи­ноят билан бевосита боғлиқ, чунки муайян жиноий қилмиш со­дир этилганлиги туфайлигина хулқ-атвор жиноий деб эътироф этилади.
Бироқ ҳозирги талқиндаги криминология айрим жиноятни эмас, балки уларнинг мажмуи – «жиноятчилик»ни ўрганади. Криминология учун жиноят – бу жиноятчиликнинг индивиду­аллаштирилган (муайянлаштирилган) кўриниши. Шу боис жи­ноятчилик жиноятларнинг оддий йиғиндиси эмас, балки айрим жиноятлардан фарқ қиладиган, янги, яхлит ва узвий ҳодисадир.
Шундай қилиб, жиноятчилик нисбатан оммавий хусусиятга эга бўлган ва айни вақтда одамлар ва жамият манфаатларига ошиқча ижтимоий хавф туғдирадиган, шу боис амалдаги жи­ноят қонунчилигида жиноят деб эътироф этилган ижтимоий белгиланган қилмишлар (ҳаракатлар ёки ҳаракатсизлик)нинг муайян мажмуидир.
Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, жиноятчилик муайян жи­ноятдан нафақат ҳажми ва шаклига кўра, балки айрим миқдор ва сифат белгилари (аввало, ҳолати, динамикаси ва таркиби)га кўра ҳам фарқ қилади.
Жиноятчиликнинг бу жиҳатларини ўрганиш унинг юзага келиш сабаблари ва омилларини ўрганиш учун муҳимдир.
Бинобарин, криминология предметининг иккинчи мус­тақил элементи сифатида жиноятларни юзага келтирувчи ёки улар содир этилишини белгиловчи жиноятчилик сабаблари амал қилади.
Жиноятчилик тизимида ҳам, сабабият тизимида ҳам жиноий жазога лойиқ қилмиш содир этган шахс муҳим роль ўйнайди. Бироқ, шахсни муайян жиноят субъекти деб топиш учун қонун­да белгиланган мезонларни (ақли расо жисмоний шахс муайян жиноят-ҳуқуқий ёшга тўлганлигини) аниқлашнинг ўзи кифоя бўлган жиноят ҳуқуқи фанидан фарқли ўлароқ, криминологияда жиноятчилик сабабларини ўрганиш учун жиноят субъект ҳақи­да бошқа маълумотлар, яъни нафақат демографик, балки иж­тимоий-ахлоқий, психологик, жиноят-ҳуқуқий ва бошқа белгилар (хоссалар) тавсифи ҳам зарур.
Бинобарин, криминология предметининг учинчи муҳим элементи бу жиноятчи – жиноят содир этган одамнинг шах­сидир.
Бироқ, криминологиянинг бош мақсади ва мўлжалини ҳи­собга олмасак, унинг предмети тўлиқ бўлмайди. Жиноятчилик сабаблари ва жиноятчининг шахси мазкур таҳлил асосида жи­ноятчиликка қарши кураш, унинг олдини олиш (профилактика) чора-тадбирларини ишлаб чиқиш учун ўрганилади. Шунинг учун ҳам жиноятчиликнинг олдини олиш криминология предметининг тўртинчи муҳим элементи ҳисобланади. Гарчи кетма-кетлик бўйича у «охирги» ўринда бўлса-да, бироқ ўз ама­лий аҳамиятига кўра жиноятчиликнинг олдини олиш кримино­логия предметининг энг муҳим элементи ҳисобланади. Ўрга­ниш ҳажмига кўра ҳам у криминология фани тизимида энг кат­та ўринни эгаллаши лозим. Шу боис айрим олимлар уни би­лимнинг алоҳида соҳаси сифатида ажратишни таклиф қилади.
Амалда жиноятчиликнинг олдини олиш вазифасига кўра ўрганилиши лозим бўлган ижтимоий-иқтисодий, ижтимоий-психологик, ахлоқий ва бошқа жараёнлар ва ҳодисалар крими­нология предметини ташкил этувчи масалалар доирасидан анча кенг.
Боз устига, XVIII асрнинг буюк маърифатчилари асарларида жиноятчиликнинг олдини олиш бутун юриспруденциянинг оламшумул вазифаси сифатида қаралган. Масалан, Ш.Монтескье ўзининг «Қонунлар руҳи ҳақида» деб номланган машҳур фалсафий-ҳуқуқий рисоласида «яхши қонунчи жиноят учун жазо беришдан кўра жиноятларнинг олдини олиш ҳақида кўпроқ қайғуради; у жазолашга эмас, балки одамлар ахлоқини ўзгартиришга ҳаракат қилади», деб таъкидлаган⁵.
Чезаре Беккариянинг «Жиноятлар ва жазолар ҳақида» деб номланган машҳур асари тўғрисида сўз юритиб, Вольтер жи­ноятларнинг олдини олиш ҳақиқий юриспруденциядир, деб айтгани бежиз эмас.
Криминология предмети назарияси доирасида виктимология (жиноятлардан жабрланганлар ҳақидаги фан) ҳам, жамиятдаги барча криминал ҳодисалар тарихи (динамикаси ва таркиби) ҳам унинг ажралмас таркибий қисмлари сифатида тан олиниши ло­зим.
Адабиётларда баъзан криминология методлари кримино­логия предметининг мустақил элементи сифатида қайд этилади. Бироқ у ёки бу фан методлари ҳар бир фан билан муштарак, таъбир жоиз бўлса, унинг «ички иши»дир, шу боис уларни маз­кур фан предметининг элементи сифатида ажратиш ўринли бўлмаса керак.
Шундай қилиб, криминологияни жиноятчилик, унинг са­баблари ва ундан жабрланганлар, жиноятчи шахси ҳамда жиноятчиликнинг олдини олиш чора-тадбирлари тўғриси­даги фан деб таърифлаш мумкин.