1-mavzu. Kirish. Qoraqalpog’iston hududidagi qadimgi sivilizatsiya markazlaridan biri. Reja

4- mavzu. Janubiy Orol hududi IX –XIII asr boshlarida


Reja:
1.Janubiy Orol buylari Taxiriylar, Samoniylar, Qoraxoniylar va Xorazmshoxlar davrida.
2.IX –XIII asrlardagi Orol atrofidagi sahro qabilalari (o’g’uzlar,pesheneglar, qora buriklilar va boshqalar).
3.Janubiy Orol atrofi xalqlari Uyg’onish davrida. Ajdodlarimizning dunyo sivilizotsiyasiga qo’shgan xissasi.

Adabiyotlar:

1.Каримов И.А. «Ўрта асрлар шарқ алломалари ва мутафаккирларининг тарихий мероси, унинг замонавий цивилизация ривожидаги роли ва аҳамияти» мавзусидаги халқаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутқ//Ўзбекистон эришган ютуқ ва марралар – биз танлаган ислоҳотлар йўлининг тасдиғидир. 22-жилд, Т. 2014
2.Байниязов Қ. Ҳәким ата-Сулайман Бақырғаний-бизиң уллы жерлесимиз. Н.1997
3.Есбергенов Х., Есбергенова Т.Х., Сейтмуратова Г. Наўрыз-халқымыздың миллий байрамы. Н.1998.
4.Камалов Қ., Юсупов О. Қарақалпақ халқының руўхый ағартыўшылығы тарийхында ал-Кердери мийрасының тутқан орны. Қарақалпақстан муғаллими. 1999, №1-2.
5.Қудияров А., Матжанов А. Қубла Арал бойлары ояныў дәўиринде. Н. 2016
6.Мамбетуллаев М., Туребеков М. Қубла Арал бойы халықлары тарийхынан. т.II.1997
7.Мамбетуллаев М., Туребеков М., Юсупов О. Қарақалпақстан тарийхы Н. 2010.
8.«Сулайман Бақырғаний ҳәм оның дәўири» республикалық илимий-теориялық конференция материаллары Н., 2002.
9.Ўтамиш Ҳожи ибн Муҳаммад Дўстий. Ўтамиш Ҳожи тарихи. Т. 2009
10.Өзбекстан ҳәм Қарақалпақстан халықлары тарийхы бойыншаь дереклер. Н., 1994
11.Хожаниязов Ғ., Юсупов О. Қарақалпақстандағы мухаддес орынлар. Н.,1994.

VIII asr Janubiy Orol bo’yları uchun og’ir sinovlar davri bo’ldi. Arablarning bosqinchiligıga qarshi qo’zg’olonlar bo’lıb turdı. Ayniqsa Orol bo’yı xalqları 712, 728-yilları turk qabilalari bilan birikip arablarga qarshi katta qo’zg’olonlarga qatnashtı. Bunday qo’zg’olonlar mag’lubiyatiga qaramasdan, arab xalifalıgınıng zayiflanishiga olib keldi. Natiyjada IX-asrdan boshlab O’rta Osiyoda mahalliy hukmron guruhlar elni boshqarıshnı o’z qo’liga oldi.

821-yili yirik yer egasi Xuroson hokimi Toxir ibn Xusayn Xurosonda Taxiriylar sulolasiga asos soladi. Shu vaqitlari Taxiriylar davlatining tarkibiga Mavarounnaxr va Xorazm ham kirgan.
873-yili Xorasanda yangi sulola, Yakub ibn Lays boshchilida Safforiylar hukmronligi ornatildi. Toxiriylar bilan Xorazmlik askarlarning Safforiylarga qarshi kurashi mag’lubiyati bilan yakunlandi.
IX-asrda Safforiylar Mavarounnaxrnı Xurosanga qo’shıb olish uchun harakat etadi. Lekin bu yerda mahalliy yer egasi Somon Xudod boshchiligidagi Samoniylar sulolası Mavarounnahrda o’z hukmronligini saqlab qoladi. Samoniylarning qudratli davlati 874-999 yilları hukmronlik suradi. Samoniylar boshqargan yilları markaziy hokimiyatdan bo’linib yashashga harakat etkan feodallık viloyotlarga qarshi kurash olib boradı. Xorazm Samoniylar davlatidan yarım qaram vaziyatda bo’lgan. Hattoki, Xorazm hokimi xalqtan yig’ilgan solıqnı Samoniylarning g’aznasıga topshirmagan.
IX-X asrda, Samoniylar uchun ham Xorazm ikki viloyatga bo’lingan. Markazı Qıyat qalasiı bo’lgan Amudaryonıng quyidagi ong tarafidagi yerlarda Afrigidlar sulolasining avlodları Xorazmshoxlar boshqargan. Amudaryonıng chap tarafi, poytaxti Gurganj bo’lgan Shimoliy Xorazmni Samoniylar qo’ygan amirlar boshqargan. Shu davrda Orol atrofinıng Sharq tarafida, Amudaryonıng quyilishida Kerder viloyati joylashgan. Uning poytaxti Kerder deb atalib, u hozirgi Hayvon qala bo’lıb hisoblanadi.
Amudaryo deltasınıng quyidagi tarafidagı yerlar, dengiz atroflari Xalijan deb atalgan. Bu haqida IX-X asrlardagi geograflar Ibn Rusta, Al Istaxriy, shuning uchun V.V.Bortud, Ya.G.Gulomovlar o’z fikrlarin aytgan.
Xalqning asosiy bo’limiga dexqonchilik va mol chorvachilik bilan mashg’ul bo’lgan. IX asrlarda Janubiy Orol boylarıda dexqonchiliknı chıg’ırlar bilan yer sug’orish keng yoyiladi. Qıyat, Buyuk Guldirsin, Mizdakxon va boshqa da shaharlarning atrofidagi yerlarda bog’dorchilik, uzumchilik va boshqa ekin turlari keng tarqalgan.
IX-XI asrlarda Janubiy Orol bo’yıdagı Sho’raxon, Kerder, Mizdakxon, Qıyat v.h. hunarmandchilik va savdo yaxshı rivojlangan shaharlar qatorıga kiradi. Shu davrdagi rivojlangan shaharlarning qatorıga Mizdakxon kiradi. Mizdakxon atrofida 1200 mıng qorg’on feodal qabilalari bo’lıb, dexqonchilik rivojlangan. Shu davrdagi poytaxt shahar Qıyat bo’lıb, X asrning oxirida shaharnıng bir bo’limin degish olib ketadi. Shaharda ko’plagan savdo bazorları, madrasalar, minor, masjidlar bo’lgan. Qıyat shaharınıng Shimoliy Sharqında Dawxara kanalınıng tarmoqlari bo’ylab IX-XI asrlarga tegishli ko’plagan hovlilar va qishloqlık elatlar bo’lgan. Ularga Guldirsin, Qabatshahar, Narinjan va boshqa yodgorliklar kiradi. Shu davrlarda kerderlar va uning shaharları, shu hududning iqtisodiy turmıshida katta o’rın egalagan.
Janubiy Orol bo’yları Markaziy Osiyodan va Sharqiy Evropa ellariga boradigan savdo yollarinıng chorahasida joylashib, undan har taraflama foydalangan. Janubiy Orol viloyotidan Edil bo’ylarıga boradigan savdo yo’llari so’ngi XII-XIV asrlarda keng foydalanılgan. Junubnıng bo’ylarıda quduqlar, karvon saroylar, po’chta munosabatları ishlab turgan. Xorazmdan Shimoliy-Sharq yana Sırdaryonıng quyidagi alabındagı elatlarga va o’g’uzlarıng poytaxti Yangikentka boradigan yollarnıng ahamiyati katta bo’lgan. Gurganjdan o’tkan yol Mizdakxon, Darsan va Kerder orqalı Orolnıng Sharqı bilan Sırdaryo alabınan Sharq ellariga boradigan «Buyuk ipak yoli»ga qo’shılgan.
Turk xoqonligi inqirozidan keyinTurkistonnıng keng sahrolarida ko’chmanchi va yarım ko’chmanchi qabilalarining siyosiy birlashmalari yirik shakillanib boshlaydi. Sırdaryonıng o’rta va quyidagi alabında IX-XI asrlarda o’g’uzlarnıng kuchayib, rivojlangan vaqtinda, uning tarkibiga Orol-Kaspiy oralıg’ıdagı mahalliy turk qabilalari, yettisuv, Sibir hududlarıdagı ko’chmanchi ko’plagan qabilalar qo’shıladı.
dexqonchilik, mol chorvachilik, balıqchılık, hunarmandchilik va ovchilik bilan mashg’ul bo’lgan.
IX-XI asrlarda Janubiy Orol bo’yıdagı Ustyurtning Sharq bo’ylaridagi Qıyajol, Qorawımbet, Puljay, Ketenshahar, Janpıqshahar, Qulanlı va boshqa yangi makon joylar ko’chmanchi o’g’uz qabilalari bilan savdo yashash markazlarıga aylanadı. Bu shaharlarda va elatlarda ko’chmanchi turk qabilalari makon bosib , Xorazm elati bilan aralashadı. O’g’uz qabilalari Qoraqalpoq, qazaq, boshqurt, turkmen va o’zbek xalqlarınıng shakillanishida qatnashadı. O’g’uzlarnı ruslar «torklar» deb atalgan.
Pecheneg qabilalarining ittifoq O’g’uz qabilalari ittifoq bilan bir vaqitda qoshnilıq vaziyatda shakillangan. Pecheneglar turklashishiga sak-massaget va sarmat-alan qabilalarining avlodları bo’lgan. X asrda pecheneglarning otaqlı urug’ları kangar deb atalgan. Pecheneglar dexqonchilik va mol chorvachilik bilan mashg’ul bo’lgan. Pecheneglarning shaharları ham bo’lıb, ular «kata» deb atalgan. Bu termin qadimgiXorazmning «kat»-shahar degan atamasıga mos keladi. Xorazmning qadimgi poytaxti Qıyat shahrınıng nomi shu «kat» so’zidan kelib chiqqan.
IX-X asrlarda Pecheneglar urushlar sababli ikkiga bo’linib ketadi. Bir bo’limi sharqga qarab ketadi. Orol atrofida qolgan Sharq gruhi esa avvalgi hududlarıda yashab qolgan. bir bo’limi esa o’g’uzlar bilan aralasadı. Orol atrofinda o’g’uzlar bilan tıg’ız munosabatta bo’lgan Pecheneglar Qoraqalpoqlarnıng shakillanishida asosiy o’rınnı egalaydi.
XI asrda Qimaq qog’on nomi qo’llagannan soʻng Sırdaryo alabında siyosiy-harbiy hukmronlik qıpchoqlarga o’tadi. Ular Orol-Kaspiy orolıg’ıdagı o’g’uzlarni surib tashlab, Orol bo’ylarıga hokimlik etadi. XI asrning o’rtasında Irtishtan Dnestrge qadar katta kenglikda tarixıy-geografik Dashti Qıpchaq ittifoq tuziladi. Ular XI asrning II yarımıda Rus, Vizantiya va Vengriya chegaralarıga qadar borıb joylashadi.
Qıpchaqlarnı rus yilnamolarında Poloveslar, G’arb Evropalık manbalarda Komanlar deb atalgan. Qıpchaqlarnıng xo’jaligida bosh sohada chorvachilik egalagan. Shuning uchun dexqonchilik, balıqchılıq va ovchilik bilan ham mashg’ul bo’lgan. Qıpchaqlar Xorazm, So’g’d ellari bilan madaniy va savdo munosabatıda bo’lgan. Orol-Kaspiy Oralıg’ıda, Amudaryo va Sırdaryo alabında yashagan qıpchaqlar va ularning etno siyosiy birligiga kirgan turk tillidagi qabilalar Qoraqalpoqlarnıng xalq bo’lıb shakillanishida qatnashadı.
«Qora bo’riklilar», ya’nı Qoraqalpoqlar X asrda o’zlarining vatanı bo’lgan Amudaryo bo’ylarıda o’g’uz, pecheneg qabilalarining qoshılıshınıng natiyjasida paydo bo’lgan xalq. «Qora bo’riklilar»ning ko’pchilik bo’limi Kiev Rusiga ko’chib ketib, rus yilnomalarında XII asrdan boshlab «Qora-bo’riklilar» ya’nı «Chernıe klobuki» deb atalgan. P.P.Ivanovnıng yozganiga Qaraganda XI-XII asrlardagi «Qoraqalpoq» otaması, Kiev Rusnıng chegeralarıga qaray ko’chib ketmay qolgan, qıpchaqlar kelgandan keyinVo’lga bilan Amudaryo Orolıg’ıda yashab qolgan va qıpchaq qabilalari ittifoqiga kirgan sharq pecheneg qabilalariga qo’llanılgan.
XIV asrdagi Tarixshı En-Nuveyrining asarida qıpchaqlarnıng 11 qabilasining nomi keltirilgan. Shunıng ichida «Qora bo’riklilar» ham bor.
Turklar otamasıdagı Qora bo’riklilar IX asrning oxirida Kiev knyazlıgınıng Qora dengiz bo’yıdagı Porose dalalarıga ko’chib boradı. Birinchi martaba «Qora shapka» «Chernıe klobuki» degan atama Ipatev yilnomasıda 1146 yili XII asrda,keyinroq 1193 yili atab ko’rsatiladi. Ruslar yilnomasınıng korsatishi bo’yicha Qora bo’riklilar tarkibiga turklar, Pecheneglar, berendilar va kovolrlar kirgan. Pecheneglar Kiev Rusi bilan yaxshı munosabatda, ittifoqdosh bo’lıb yashagan. Qora bo’riklilar Kiev knyazınıng harbiy ishlarida mustahkam qatnashuvshı, eshuvshi kuch bo’lıb sanalgan. Kiev knyazlıgınıng asosiy kuchi chernıe klobukilardan va knyaznıng drujinasıdan bo’lgan.Taniqli Kiev knyazı Svyatoslav 972 yili Pecheneglar qolıdan o’lim topadi. Bu vaziyat Kiev knyazlıgı bilan pecheneglarning o’rtasıda sovuqlıq paydo qiladi. Shunga qaramasdan pecheneglar Kiev knyazlıgı yonida yana bir-ikki asr yashaydi. Kiev knyazlıgı ko’p yillar davomıda pecheneglarga topılıs yashab turadı. Shuning uchun pecheneglar (Qora bo’riklilar) No’g’ay O’rdasınıng hududiga (tarkibiga) ketishga majbur bo’ladı. XI asrda Kumaq kagan nomi qo’llagandan soʻng Sırdaryo alabında siyosiy-harbiy hukmronlik qıpchaqlarga o’tadi. Ular Orol-Kaspiy oralıg’idagı o’g’uzlarnı surib, Orol bo’ylarıga hokimlik etadi. XI asrning o’rtasıda Irtıshdan Dneprga qadar katta kenglikda tarixıy geografik Dashti Qıpchaq ittifoq tuziladi. Ular XI asrning ikkinchi yarmıda Rus, Vizantiya va Vengriya chegaralarıga qadar borıb joylashadi.
996 yili Gurganjnıng amiri Mamun ibn Muxammad janubiy va Shimoliy Xorazmni birlashtirib o’ziga shox degan atoq olib Mamuniylar sulolasiga asos solinadi. Bu sulolanıng hokimlari o’zlarining egaliklarin kuchli va mustaqill davlatga aylantırıshga harakat etadi. Ular hali ham katta Saroy, masjid, madrasa va boshqa da katta qurılıshlar solib, bunyodkorlik ishlarini olib boradı. Shahar ilmiy, madaniy, savdo markazıga aylanadı.
1141-yili yettisuv hududida paydo bo’lgan Qoraxıtoy davlati saljuqiylarga zarba beradi va ular Xorazmni egallashga urınadı. 1156-yili Sultan Sanjar o’lgandan soʻng saljuqiylar davlati o’zining avvalgi darajasini yo’qotadi va inqiroz boshlanadi. Taxmin bilan, shu vaqtlardan boshlab Qoraxoniylar davlati da siyosiy taraftan inqiroz boshlanadi. Bu qulay vaziyat Xorazm davlatining siyosiy taraftdan kushayishiga, yerlarining kengayishiga imkoniyat tug’diradi.
IX-X asrlarda Xorazmda shakillangan yerga egalik munosabatlar XIII asrning boshlarida gullab rivojlanadı. Katta markazlashgan davlatning shakillanishi ekonomikanıng, dexqonchiliknıng, hunarmandchilikning va xalqaro munosabatlarnıng tez rivojlanishiga olib keladi.Yerga egalik tuzimning shakillanish davrida avvalgi afrigiylar vaqtidagı qo’rg’onlardan o’zgacha, yangi turdagi qurılıshlarga ega qishloq elatlar paydo bo’ladı. Shu davrdagi qurılıshlarnıng biri Amudaryonıng ong tarafidagi Qabatshahar bo’lıb, tarmoqlari ko’p va xalq tıg’ız yashagan madaniy dexqonchilik markazı bo’lgan. XI-XIII asrlarning boshlarida shaharlarning soni va ularda yashaydigan xalqning soni o’sadi. O’rta asr shaharlarıga hos narsa, Markaziy ko’chalarning chorraxasi yerlarida masjid yoki jamiyatlik katta joylar joylashadi shaharlarning o’sishining asosiy sababi ishlab chiqarish kuchlarning rivojlanishı, qishloq xojaliginıng rivojlanishı bilan undan hunarmandchilikning bo’linib chiqishi va xalqaro savdonıng o’sishi bo’lıb hisoblanadi.
IX-XIII asrda Janubiy Orol bo’ylarıda ilm, madaniyat rivojlanadı. Bu yerdan dunyo madaniyatıga, ilmiga , adabiyotıga, ma’naviy meroslarnı bo’yıtıshda alohida o’rni bor shaxslar o’sib chıqdı. Ularning qatorıga algebra ilmining asosin soluvchi Al-Xorazmiy (790-847), dunyo ilmining buyuk vakili Abu Rayxon Beruniy (973-1048), XII asrda yashagan.
Bundan tashqari ma’naviy madaniyatnıng yirik vakillari Hokim ota Sulayman Baqırg’oniy (XII), Najmiddin Kubro (XII-XIII) v.h. mashhur.
Mamun ibn Mamun davrida Urganchda «Mamun Akademiyası» tuzilib, unda Qıyat shahrıda tug’ılgan, mashhur olim Abu Rayxon Beruniyning atrofiga Xorazmshox tarafidan har xıl davlatlardan chaqirilgan olimlar jamlashgan. Beruniy ko’plagan tillarni bilgan o’z zamoning yetuk inson bo’lgan. U 150 dan ziyod ilmiy kitoplar yozgan. Beruniy «O’tkan avlodlardan qolgan yodgarliklari» degan asarida xalqimızning tarixıga, madaniyatıga, urf-odatiga, xo’jalık ishlari, astronomiya, matematika, geografiya, filosofiya, til va adabiyot, fizika, meditsinaga bog’liq masalalarni bir-biri bilan tıg’ız munosabatda tadqiqotlar olib borgan, judayam qimmatli boy meros qoldırgan. Donishmand bobomız qadimgi Misr, turk, Sogdiylar, Xorazmiylar, arab va yahudiylarning yil hisobini solıshtırıp tadqiqot orqalı ham vaqt kalendarınıng kelib chiqishi manbalarini anıqlagan. Shu bilan, Beruniy har bir xalqning yer sharoyitıdan , kelib chıqıb tarixıni solishtira turib 85 xalqning, 290 o’troq yer atamasıni, 1400 taniqli odamlarnıng nomlarin tilga oladi. O’rta asrlarda yashagan Yaqut Marv shaharınıng masjidlarining biridagi hujjatlarning ichida Beruniyning 60 varaqdagi ilmiy mehnatlarining tizimini ko’rganligini yozadi. XIX asrning o’rtalarıda Iroqta tuzilgan hujjatlarda uning 27 ilmiy mehnatining tizimi saqlangan. Mamun akademiyasınıng zarurligini Xorazmshox Mamun tushunib, Beruniy bilan gaplashganida «Ilm bu eng hurmatli soha, unga hamma talabgor, ilm hammasidan buyuk va undan buyuk hech narsa yo’q» deb aytgan.
Abu Mafoxir Al-Kerderi, XIII asrda yashagan al Imadi Al Kerderi bo’lıb, ular Kerder viloyotidan chiqib yoshlarga ustozlık etishda, musulmon odobshunoslik masalasida donıshmand ustoz bo’lgan.
Yana bir malumotlarda Al-Marvazi, Al-Kerderi XI-XII asrning boshlarida yashagan, Kerder viloyotidan chiqqan, Bu olım Bag’dod, Damashq shaharlarıga borıb, o’qıb bilim olgan, savodli olım bo’lgan. Shuning uchun Kerderdan topilgan har xil formadagı shishadan o’lchash suyıqlıklarinı saqlash uchun ishlangan idishlar, shaharda kimyoviy tajriba o'tkazgan, shifokorlik ishlarining yaxshı yo’lga qoyılganligidan ma'lumot beradi. Demak Kerder shahrı shu davrdagi mashhur madaniy markazlarnıng biri bo’lgan.
Shuning uchun XII asrda yashagan Ebd al-Gafur bin Lukman bin Muxamed Abu Mafoxir Al-Kerderi, XIII asrda yashagan Muxammad bin Muxammad bin Abdi-as Sattar-al Imadi Al Kerderi, XIV asrda yashagan Muxammad Muborak Shax ibn Muxammad Shayx Al Kerderi va Maxmud bin Aliy Shayıx As Soray, Munsha ua Al Bugariy, Mula ua Al Kerderi, XVasrda yashagan Muxammad Xafiz addin Muxammad bin Shahab Al Kerderi. Bu nomi atalgan besh donishmandning mehnati, nomi, buyuk donishmand ekanligi endigina mashhur bo’lmoqda.
Turkiya davlati Istambul masjidi kitobxonasida Maxmud bin Aliy Al Kerderining qo’l yozması saqlanadı. Bu oltin meros tadqiqotini olib borgan turkolog Z.U.Togannıng fikricha Al Kerderi mehnati Xorazm davlatidan olib kelingan deb taxmin qilgan. Qozonlık yurist B.A.Yafarov «Naxsh-al Faradis» mehnatining musulmonlar huquqshunoslarda o’rni alohida ekanigin yozadi. U Al Kerderi Vatanı-Janubiy Orol bo’yı, Xorazmdagi Kerder shaharı bo’lgan deb tan oladi.
Maxmud bin Aliy Al Kerderi merosı Orol bo’yı va Edil bo’yı xalqlarınıng ma’naviy meroslarınıng yig’indisi, bunda bir necha rivoyatlar va hadislar to’plangan, ularni o’qıganda Qoraqalpoq folklorınıng eski yozma nusxası bor ekanligiga, buyuk olım Al-Kerderi yozib qoldırganıga faxrlanısh tuyg’usi bo’ladi.
Al Kerderi o’zining ijodi bilan musulmon odob-axloq, yaxshılık va yomonlik haqida tushunchalarda ma’navi tarbiya sufizm ta’limoti yo’lıda o’z hissasini qo’shdı.
Yozma manbalarga asoslanib Janubiy Orol bo’yları bir vaqitta ilm bilan shugıllanuvchı odamlarnıng va donishmandlarnıng yig’ilgan va xalqaro karvonlar to’xtaydigan Markaziy Osiyoda eng yirik viloyat bo’lgan. Janubiy Orol bo’ylarıda bilim olgan ko’plagan olimlar Sharq musulmon davlatlarida o’qituvchilik, ustozlık etib, shogirdlar tayyorlagan.