Meyoz va uning bosqichlari. Otalanish natijasidaota-ona hujayra yadrolarining qo`shilishi zigotadagi DNK vaxromosomalar sonining ortishigaolib keladi. Demak, xromosomalar sonini kamayishigaolib keladigan mexanizm mavjud bo`lishi kerak. Bu mexanizm jinsiy hujayralarning yеtilish jarayonida sodir bo`ladigan reduksion (reduksiya- kamayish) bo`linish – meyozdir.
Bu bo`linish natijasida jinsiy jarayonda qatnashuvchi gametalar hosil bo`ladi. Ikkita gaploid gametalarning qo`shilishi natijasida urug`lanishdan kеyin diploid zigota hosil bo`ladi. Bu bo`linishda mitozdan farqli ravishda hujayralarning ikki marta ketma-ket bo`linishi kuzatiladi, xromosomalarning miqdori esa faqat bir martaoshadi. Bundan tashqari, meyozda gomologik xromosomalarning o`zaro qismlari bilan almashishi (krossingover), irsiyaxborotning rekombinasiyasi, birinchi bo`linish profazasida transkripsiyaning faollashishi va ikkita bo`linish orasida interfaza bo`lmasligi kuzatiladi.
Har qanday organizmning rivojlanishida ikki turdagi hujayralarni uchratish mumkin. Ulardan biri gaploid to`plam xromosomali bo`lib otalanish jarayonida ishtirok etadi, ikkinchisi diploid to`plamli bo`lib, ikkita ota-ona xromosomalarini tutadi.
Organizmlar hayot siklini ikkita gametaning qo`shilishidan boshlab to shu organizmning o`zida yana yangi hujayralar paydo bo`lish vaqti oralig`ini ko`radigan bo`lsak gaplofaza va diplofazaning gallanib kelishini ko`rish mumkin. Bu fazalarning organizmlar hayot siklida egallagan o`rniga qarab uch turdagi meyoz farqlanadi: zigotali, gametali, oraliq. 1. Zigotali meyoz urug`lanishdan so`ng zigotada kechadi. Zamburug` va ba`zi suvo`tlari uchun xos. Bularning hayot siklida gaplofaza ustunlik qiladi. Masalan: xlamidomonada suvo`ti hayot sikli deyarli faqat gametofit fazasidan iborat bo`lib, sporofit fazasi qisqa vaqtni egallaydi.
2. Gametali meyoz gametalar еtilishida sodir bo`ladi. Ko`p hujayrali hayvonlar va soddaorganizmlarda uchraydi. Bularning hayot siklida diplofaza ustunlik qiladi. Gametalar qo`shilgandan kеyin diploid zigota hosil bo`ladi. U bo`linib organizmdagi hamma diploid hujayralarni hosil qiladi. Birlamchi jinsiy hujayralar reduksion bo`linishga uchrab gaploid hujayralar hosil bo`ladi. Bularning qo`shilishidan diploid zigota hosil bo`ladi.
3. Oraliq yoki sporali meyoz yuksak o`simliklarda uchraydi. Sporalar hosil bo`lish vaqtida, ya`ni sporofit va gametofit fazalari orasida sodir bo`ladi.
Predmeyotik (meyozdan oldingi) interfaza mitozning interfazasidan farq qilib, DNK replikasiyasi jarayoni oxirgacha o`tmaydi. DNKning 0,3-0,4 foizi meyoz profazasida replikasiyalanadi.
Meyozda birinchi bo`linish profazasi davomida xromosomalar maxsus o`zgarishlarga uchraydi. Shuning uchun bu fazani 5 ta bosqichga bo`lib o`rganiladi.
1.Leptonema – ingichka iplar bosqichi. Morfologik jihatdan mitozning erta profazasini eslatadi. Lekin undan yadroning yirikroq vaxromosomalarning ingichka bo`lishi bilan farqlanadi. Leptonemada xromosomalar ikkilangan bo`ladi. Xromosomalar bir biriga yaqin joylashib telomeralari bilan yadro qobig`iga birikib turadilar va guldastani eslatadilar. Ba`zi o`simliklarda xromosomalar tutamni –sinezezisni hosil qiladi. Leptonemada xromosomalar yuzasida xromomeralarni ko`rish mumkin.Ular ipga tizilgan munchoqlarga (marjonlarga) o`xshaydilar. Xromomeralarinig soni va joylashgan joyi har bir xromosoma uchun doimiy. Bu esa xromosomalar morfologik xaritasini tuzishga yordam beradi.
Leptonemada meyozning muhim jarayoni-xromosomalar konyugasiyasi boshlanadi. Bu bosqichda har bir xromosoma yuzasidaoqsil tabiatli tuzilma hosil bo`lib u kеyinchalik sinaptonemal kompleksni (SK) hosil qiladi(24rasm).
2. Zigonema – qo`shiluvchi iplar bosqichi. Gomologik xromosomalarning qo`shilishi (sinapsis) bosqichi. Gomologik xromosomalar qo`shilib bivalentlarni hosil qiladilar. Har bir bivalent 4taxromatiddan iborat. Mitozdan farq qilib meyozda zigonemada ba`zi organizmlarda (loladoshlarda) maxsus DNK sintezlanishi ma`lum bo`lgan. Bu DNK- zDNK nomini olgan bo`lib, u G-S bog`larigaboy. Zigonema davrida maxsus moddalar bilan bu DNKning sintezi to`xtatilsaxromosomalar konyugasiyasi to`xtaydi. Zigonemadagi gomologik xromosomalarning qo`shilishi maxsus SK yordamidaamalgaoshadi. SK deyarli barcha eukariotlarda uchraydi. Morfologiyasi jihatdan 3 qavatli tasmani eslatadi (kurtkani molniyasi). 2ta yon tortmalar vamarkaziyelement(24rasm). Xromosomalar yon tortmalar yuzasida joylashib markaziyelementlar bir-biriga zich birikadi. SHu ko`rinishda SK kеyingi paxinema bosqichigacha saqlanadi.
