1-mavzu: kirish. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish kursi, uning maqsad-vazifalari, tuzilmasi va qisqacha tarixi mavzu rejasi

Qo’riqxonalar
Qo’riqxona – yer sharining ma’lum qismi tabiat komponentlarini tabiiy holicha saqlab qolish uchun ajratilgan joydir. Qo’riqxonalar tashkil etish yo’li bilan ma’lum tabiat uchastkalari va u erdagi hamma tabiat komponentlari (ajoyib relef shakllari, to jinslarining yer yuzasiga chiqib, ochilib qolgan joylari, ochilib qolgan minerallar, ajoyib or, buloq, geyzer va kanallar, o’simliklar va hayvonot dunyosi) tabiiy holda saqlab qolinadi. Demak, biror geografik o’lka yoki geografik mintaqa uchun xarakterli bo’lgan joylar yoki tabiat komponentlari ilmiy jihatdan, iqtisodiy hamda madaniy tomondan qimmatli bo’lgan, tabiiy holati yaxshi saqlangan joylar qo’riqxonalar uchun ajratiladi. Bu joylarning tabiati xalq boyligi sifatida abadiy saqlanadi. Natijada, kelajak avlod qo’riqxonalar orqali cho’l va dasht yoki tayga o’rmonlari va tog’ ladshaftlari tabiiy holda qanday bo’lganligi haqida to’liq ma’lumotga ega bo’ladi.
Qo’riqxonalar atrof-muhitni muhofaza qilish ishida alohida ahamiyatga ega bo’lib, landshaftlarni, tabiat yodgorliklarini, o’simlik va hayvonot dunyosini, tuproqlarni muhofaza qilishda, ularni ilmiy jihatdan o’rganishda, ko’paytirishda, o’simlik va hayvonlar naslini saqlashda alohida rol ynaydi. Qo’riqxonalarning tabiatni muhofaza qilishdagi vazifalarini quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin.

1. 
   Biror o’lka va tabiat mintaqasining xarakterli landshaftlarini tabiiy holda saqlash uchun bunyod etiladigan qo’riqxonalar. Bunday qo’riqxonalarda har bir tabiiy mintaqa, balandlik mintaqasida tabiiy landshaftlar namunasi va landshaft elementlari, masalan, xarakterli manzara, relef shakllari, tabiat yodgorliklari, ayrim tur simliklari va hayvonlar saqlanib qolinadi.
   
2. 
   Soni kamayib va turi yo’qolib borayotgan o’simlik va hayvonlarni qo’riqlash va ularni ko’paytirish uchun tashkil etiladigan qo’riqxonalar. Hozirgi vaqtda xalq xo’jaligining, xususan, qishloq xo’jaligining rivojlantirilishi, ko’plab yangi yerlar o’zlashtirib, ishga solinishi natijasida, sanoat korxonalarining ta’siri oqibatida tabiiy holda tarqalgan ayrim xil o’simliklar va hayvonlar turlari toboro kamayib, ba’zilarining yo’qolib ketishi xavfi tug’ilmoqda. Ma’lumki, inson barcha madaniy o’simlik va hayvonlarning tabiatdagi yovvoyi turlarini chatishtirish yo’li bilan vujudga keltiradi. Agar tabiiy o’simlik va hayvonlar yo’qolib ketsa, biz yangi turlar yaratish imkonidan mahrum bo’lamiz yoki hozircha foydasiz va hatto zararli hisoblangan ayrim o’simlik va hayvonlar kelajakda juda foydali bo’lib chiqar. Shuning uchun yo’qolib va kamayib borayotgan har qanday turni ham saqlab qolish zarur.
   
3. 
   Qo’riqxona tabiatni, uning elementlarini, tabiat bilan organizmo’rtasidagi aloqalarni, ekologik sharoitni asl holida o’rganish uchun tabiiy laboratoriya vazifasini bajaradi. Qo’riqxonalarda ilmiy tadqiqot ishlari olib boriladi. Chunki taraqqiyot qonunlarini, tabiiy jarayonlar xarakteri va yo’nalishlarini faqat qo’riqxonalardagina tabiiy holda o’rganish mumkin.
   
4. 
   Qo’riqxonalar xalq xo’jaligi nuqtai nazaridan ham g’oyat katta ahamiyatga ega. Qo’riqxonalarda rmon vao’tloq o’simliklarini, ov hayvonlarini, ayniqsa, moynali hayvonlar, suv parrandalarini, baliqlarni ko’paytirish va ular yashash joylarini yaxshilash borasida katta ishlar amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizdagi qo’riqxonalar noyob hayvon vao’simliklar ko’paytiriladigan manbaga aylanib qolgan.
   
5. 
   Qo’riqxonalar madaniy, estetik va istirohat jihatidan ham ahamiyatlidir. Qo’riqxonalarda tabiatning go’zal manzaralari, tabiat yodgorliklari, estetik ahamiyatga ega bo’lgan o’simlik va hayvonlar namoyish qilinadi. Bu esa kishilarda estetik zavq uyg’otadi, tabiatni muhofaza qilish ishining zarurligini his etishga va kishilarni ona tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalashga yordam beradi. Bu vazifalarni bajarishda xalq hiyobonlari alohida o’rin tutmoq kerak. Chunki xalq istirohat bog’larining vazifalari qo’riqxonalar vazifalariga qaraganda ancha keng²¹.
   

Respublikada 9 ta qo’riqxona mavjud, ularning umumiy maydoni – 209607,3 ga.
Milliy tabiat bog’lari ma’lum maqsadlar uchun foydalanishga yo’naltirilgan bo’lishi mumkin. Hududni muhofaza qilish va foydalanish o’ziga xos rejimga asoslanadi. Milliy tabiat bog’lari bioxilma-xillikni saqlash va tabiatdan foydalanishning oqilonaligi va nazoratliligiga tayanadi. Respublikada 3 ta milliy tabiat bog’ mavjud.
Tabiat buyurtmalari respublika va mahalliy toifalarga bo’linadi. Davlat tabiat buyurtmalari xo’jalik yuritishdan to’liq ajratilmaydi, biroq hududdagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rnatilgan tartibni saqlashlari lozim. Buyurtmalar doimiy bo’lmasligi mumkin. Ular alohida hayvon va o’simlik turlarini muhofaza qilish uchun tashkil etiladi. Respublikada mavjud 11ta buyurtmaning umumiy maydoni – 1716200 ga. Ularning tashkil etilish muddati cheksiz, ma’lum muddatli – 5 va undan ko’p yoki 5 yildan kam muddatli bo’lishi mumkin.
Tabiat yodgorliklari yerdan foydalanuvchilardan olinmagan holda tashkil etiladi. Tabiat yodgorliklarini muhofaza qilish o’sha hududdagi tashkilot zimmasida bo’ladi. Tabiat yodgorliklari tabiiy holda vujudga kelgan ekologik, ilmiy, estetik, madaniy jihatdan noyob tabiat ob’ektlaridir. Ular joylashgan hudud ishlab chiqarish ixtiyorida bo’lsada, yodgorliklarni saqlashga bo’lgan har qanday xatar ta’qiqlanadi. Respublikada bunday tabiat yodgorliklari ko’p. Ularning umumiy maydoni uncha katta emas – 3381,5 ga.