1 Mavzu Kimyoviy texnologiya

8 Mavzu
Azotli oʻgʻitlar – tarki-bida azot boʻlgan va oʻsimliklarning azot bilan oziqlanish manbai sifatida qoʻllaniladigan organik hamda anorga-nik moddalar, oʻsimliklarni azot bilan oziqlantirish manbai. A.oʻ. 1914–18 yillarda ammiakni havodagi azot va vo-226doroddan sintezlash sanoat miqyosida oʻzlashtirilganidan keyin kimyo sano-atida ishlab chiqarildi. Oʻzbekistonda birinchi marta Chirchiq elektr kimyo kombinatida 1940-yilda ishlab chiqarilgan. Fargʻona azotli oʻgʻitlar zavodi, Navoiy kimyo kombinatida asosiy turdagi A.oʻ. ishlab chiqariladi. Oʻzbekiston Respublikasi kimyo sanoatining A.oʻ. ishlab chiqarish boʻyicha yillik quvvati 2,8 mln. t (1995-yilda 1012,1 ming t Azotli oʻgʻitlar ishlab chikarildi; 100% oziq-modda hisobida). A.oʻ. organik (goʻng, torf, kom-post), mineral (ammiakli selitra, am-moniy sulfat, mochevina va suvli ammi-ak) hamda koʻkat oʻgʻitlar (lyupinning koʻk massasi, seradella va boshqalar)ga boʻlinadi. A.oʻ.ni ishlab chiqarishda ammiak va nitrat kislota asosiy xom ashyo boʻlib xizmat qiladi. A.oʻ. noqoratuproq zonada, oʻrmonli dasht zonaning nam joylari va sugʻoriladigan dehqonchilik zonasida qishloq xoʻjaligi oʻsimliklari hosildorligini oshirishda eng yaxshi vo-sita hisoblanadi. Oʻsimliklar koʻpincha azotning mineral birikmalaridan, aso-san, nitrat va ammoniy tuzlarini uzlash-tiradi. Mineral A.oʻ.da azot ammiakli, ammiakli-nitratli, nitratli va amidli koʻrinishlarda boʻlishi mumkin. Bu oʻgʻitlar tarkibidagi azotni oʻsimliklar oson uzlashtiradi va uning ta’siri tez bilinadi. Sugʻorma dehqonchilik mintaqasida qoʻllaniladigan A.oʻ.ning asosiy miqdorini ammiakli selitra va mochevina tashkil etadi.Ammiakli oʻgʻitlarga (azot NH3 sha-klida) ammoniy sulfat, ammoniy xlo-rid, ammoniy bikarbonat, suvsiz ammi-ak, suvli ammiak, ammiakatlar kiradi. Ammoniy sulfat tarkibidagi ammiakli azot tuproqqa yutilmaydigan nitrat holidagi azotga nisbatan tuproqda yaxshi ushlanib, kamroq yuvilib ketadi.Ammiakli – nitratli oʻgʻitlar (azot NH3 va NO3 shaklida) – bularga ammi-akli selitra (ammoniy nitrat, nitrat kislotaning ammoniy tuzi) va ammoniy sulfonitrat kiradi. Ammiakli selitra asosan donador holda ishlab chiqariladi; bu oʻgʻit ta’sirida tuproqning muxiti kuchsiz kislotali boʻladi.Nitratli oʻgʻitlarga (azot NO3 shakli-da) natriyli, kalsiyli, kaliyli seli-tralar kiradi. Nitratli oʻgʻitlar fizio-logik ishqoriydir, ularni kislotali muxitga ega boʻlgan tuproqlarda ishlatsa yaxshi natija beradi.Amidli oʻgʻitlarga (azot NH2 sha-klida) mochevina (karbamid), mochevi-na-formaldegidli oʻgʻitlar kiradi. Sugʻoriladigan dehqonchilikda mochevina A.oʻ. ichida eng samarali hisoblanadi. Mochevina-formaldegidli oʻgʻitlar tuproq qatlamidan yuvilib ketmaydi, ular tuproqda sekin eriydi. A.oʻ. me’yori tuproq-iqlim sharoiti, oʻsimliklarning biol. xususiyatlari, tuproqqa solina-digan organik oʻgʻitlar miqdori va boshqalarga bogʻliq. A.oʻ. qoʻllaganda oʻsimliklar hosildorligini oshishi turlicha boʻlib, bu koʻrsatkich tuproqqa qanday ishlov berilishiga, oʻstirilayotgan ekin turi va boshqa omillarga bogʻliq. Dala sharo-itida oʻtkazilgan tajribalar shuni koʻrsatadiki, A.oʻ.ni qoʻllanganda paxta hosili gektariga 13,5–15,7 s va undan ham ortishi mumkin. Hosildorlik gek-tariga 37,4–39,8 s boʻlishi uchun paxta dalasiga gektariga 250–300 kg sof azot miqdorida oʻgʻit solish zarur (yana qarang Mi-neral oʻgʻitlar).Risqivoy Yoqubov.

Kaliy nitrat porox ishlab chiqarish uchun, pirotexnika, oziq-ovqat va shisha sanoatida ishlatiladi. Kaliyli o'g'itlar o'simliklar uchun ahamiyati jihatidan azot va fosfor o'g'itlaridan keyin uchinchi o'rinda turadi. Agrokimyogarlar deyarli barcha ekinlarda va barcha hududlarda kaliyli o'g'itlarning barqaror samaradorligini isbotladilar. Tuproqdagi etarli miqdordagi kaliy salbiy ob-havo hodisalari ta'sirining sezilarli darajada zaiflashishiga yordam beradi. Kaliyning o'simlik hayotidagi ahamiyati quyidagi omillar bilan belgilanadi: - fotosintez, CO2 assimilyatsiya jarayonini kuchaytiradi - fermentlarning faolligini uzoqroq saqlaydi - oqsillarning hosil bo'lishiga yordam beradi - madaniy o'simliklarni yetishtirishda azot samaradorligini oshiradi - dukkakli ekinlarda azot fiksatsiyasini kuchaytiradi - o'simliklar tomonidan suvdan yanada samarali foydalanishga yordam beradi - qo'ziqorin kasalliklari bilan o'simliklarga zarar yetish darajasini pasaytiradi - o'simliklarga radionuklidlarning tushishini kamaytiradi Kaliyli o'g'itlar bilan 1 tonnaning kiritilishi g'alla hosildorligining 1 ga dan 2-3 tonnaga, kartoshka – 20-33, qand lavlagi – 35-40, paxta xom ashyosi – 1-2, zig'ir tolasi – 1-1,5, ekilgan o't pichanidan – 20 tonnaga ko'payishini ta'minlaydi. -33, o'tloq o't pichan – 8-18 tonna. Xlorsiz kaliy shakllari grechka, tariq va tamakining ayrim navlari hosildorligini oshirishga, uzumning ayrim navlari rezavorlaridagi qand miqdorini ko'payishiga, kartoshkaning kech navlari ildiz mevalaridagi kraxmal tarkibiga va zig'ir tolasi sifatining yaxshilanishiga yordam beradi. Kaliy sulfat va nitratni to'g'ridan-to'g'ri qo'llash tamaki, tsitrus mevalar, uzum, pomidor, sabzi, kartoshka, zig'ir, kenevir, grechka, rezavorlar, gullar kabi xlor ioniga sezgir bo'lgan ekinlar uchun qo'llaniladi. Ular, ayniqsa, issiqxonalarda sabzavot va gullarni yetishtirishda talabga ega. Xlorsiz sho'rlangan tuproqlar uchun o'g'itlarning xlorsiz shakllari zarur. Kaliy nitratning bir qator boshqa o'g'itlardan afzalliklari quyidagilardan iborat: 1) Tarkibida o'simliklar uchun zarur bo'lgan ikki element – kaliy va azotning mavjudligi 2) Balast etishmasligi, bu ayniqsa uzoq masofalarga tashish uchun muhimdir 3) Past gigroskopiklik, shu tufayli o'g'it sochiluvchanlik qobiliyatini saqlaydi.