1-mavzu: Jismoniy madaniyat va sport bilan shug’ullanuvchilarning funksional holatining tavsifini aniqlash usullari va vositalari Reja

2-ma’ruza: O’quvchilar va talabalarni sog’lomlashtirish va tiklanishda jismoniy madaniyat o’rnini qiymati


Reja:
1. Umumiy tushuncha.
2. Sog’lomlashtiruvchi jismoniy mashq mashg’ulotlariga qo’yiladigan umumiy gigiyenik talablar.
a) Uzluksizlik va davomiylik.
b) YAxlitlilik.
v) Tenglik, moslik.
Jismoniy tayyorgarlik darajasiga hamda sport mashg’ulotlari vositalariga qo’yiladigan gigiyenik talablar.


O’quvchilar va talabalarni sog’lomlashtirish va tiklanishda jismoniy ish qobiliyatini tiklashda qo’llaniladigan tibbiy vositalar asosiy o’rinni egallaydi. Tiklanish, deganda organizmning funksional holati o’zgargandan keyin uning fiziologik holatini ishdan oldingi yoki unga yaqin gomeostaz (ichki muhitni saqlash) holatiga qaytishi tushiniladi. Aerob reaksiyalar va assimilyatsiya ustun kelishi tiklanish jarayonlarining xarakterli tomonidir.
Ma’lumki, ishdan keyin davrda faqat organizmning sarf qilgan resurslari va shuningdek, uning fiziologik funksiyalari tiklanibgina qolmay balki muhim funksional struktur qayta qurilishlar ham bo’ladi. SHuning uchun tiklanish jarayonlarini bilib hisobga olish mashq mashg’uloti yuklamalariga doimo to’g’ri yordam beradi.
YUklanish natijasida organizmning ichki muhitida kuchli o’zgarishlar sodir bo’ladi, qon reaksiyasi kislotali tomonga suriladi, energetik resurslar kamayadi, termoregulyatsiya buziladi,
YUrak-qon tomir, nafas tizimlarining faoliyati buziladi. Bularning faoliyatini yaxshilashda tibbiy vositalar yordam beradi. Buning natijasida charchoqlik holati yo’qoladi, ishqobiliyati oshadi, organizmga keyingi beriladigan yuklanishga moslanishini yengillashtiradi.
Sportchilar organizmning ish qobilyatini qayta tiklashda sport tibbiyotida keng kompleksli vositalar qo’llaniladi. Bunga birinchi navbatda maxsus ovqatlanish, ergogenli diyeta va vitaminlar kiradi.
Bundan tashqari o’simliklardan va sun’iy yo’l bilan tayyorlangan farmakologik preparatlar qo’llaniladi
Gigiyenik vositalari ham keng qo’llaniladi - bir meyordagi rejim, tabiatdagi tabiy kuchi va x.z. Eng asosiysi esa tiklanishning fizik vositalarning yig’indilari: massajdan tortib, sauna, termo (issiq)- elektro,baro,-magnit va boshqa uslublar ko’llaniladi.
Ko’pgina tibbiy vositalar organizmga katta ta’sir qiladi. Bu vositalarni noto’g’ri ko’llanilishi, organizm holatiga mos kelmasligi, miqdorining ko’payib ketishi, sportchilarning sog’ligiga ta’sir etishi, uning ish qobilyatini yomonlashishiga olib keladi. SHuning uchun buni qo’llashda sportchilarning individual holatini, yoshini, jinsini sog’ligini, jismoniy rivojlanishiga, organizmning konkret holatiga, mashg’ulotning yoki musobaqaning bosqichi va xarakterini hisobga olish kerak. Bu vositalar shifokor ko’rsatmasi asosida qo’llaniladi.
Mashg’ulotlar va musobaqalar jarayonida sportchilarni ish qobiliyatini oshirishda, tiklanish jarayonlarni tezlashtirishda va charchash holatilarni oldini olishda ovqatlanishi katta ahamiyatga ega.
Modda almashinuv tufayli o’sish va rivojlanish, morfologik o’zgarishlarni turg’unligini va biologik tizimlarni funksional darahalari ta’minlanadi.
Katta jismoniy yuklanishlarda oziqa moddalarga extiyojligi, qisman oksil moddalarga va vitaminlarga oshishi kuzatilgan yuklanishlarni kuch va quvvat oshishi bilan energiyani sarflanishi ham oshadi.
Sportchilar va sport ustozlari har xil jismoniy yuklanishga ta’luqli energiyasini mos kelishini aniqlashi mumkin.
Qayta tiklash jarayonlarini tezda tiklash maqsadida katta yuklanishlar va musobaqalar davomida ovqatlanish kaloriyasini hisoblab chiqarilgan normativlarga nisbatan 5-10%, suyuqlikni esa 0,5-1 litrdan oshirish lozim. Tiklanish davrida ozuqa bilan oqsil moddalarini ist’emol qilinishiga katta ahamiyat beriladi. Ozuqani oksil tarkibini 50-60 % go’sht,baliq, jigar, so’zma, sut tashkil qiladilar.
Oqsil moddalar tarkibiga kiruvchi aminokislotalar., glyutamin (sutki bug’doyni oqsillari) lipoproteinlar (sut, jigar, mol go’shtli oqsil moddalarni va xolin )mol jigarida, tilda, tuxum sarig’ida, no’xatda qayta tiklanishi ta’minlanadi.
Qadimdan odam tanasiga jismoniy mashqlarni sog‘lomlashtiruvchi
ta’siri ma’lum. Ularning kasalliklar bilan kurash jarayonidagi va umrni
uzaytirishdagi ahamiyatiga yunon shifokorlari va faylasuflarning
avlodlari o‘z asarlari va iboralarida katta e’tibor berishgan. Masalan,
Aristotel fikricha, «Hayot harakatni talab qiladi», «Hech bir narsa, uzoq
jismoniy harakatsizlikdek, odamni bunchalik ozdirmaydi, darmonsizlantirmaydi va uni parchalamaydi».Mehnatni va jismoniy mashqlarni kasalliklami oldini olish va uzoqumr uchun g‘oyasi ko‘pgina asrlardan o6tib, odamlar turli davrlarda bir
necha marta yunon olimlarining iboralariga qaytishgan. Mashhur tojik
olimi, faylasufi, shifokor Ibn Sino yoki Avisenna (980-1037-yy.)
o‘zining «Tib qonunlari» asarida yozgan edi: «Agar jismoniy mashqlar
bilan shug‘ullanilsa va me’yoriy gigienik tartibga rioya qilinsa, dorilarni
qoilashga ehtiyoj qolmaydi». U yigirmaga yaqin jismoniy mashqlarni
bilgan.Sihat-salomatlikni saqlash va uni mustahkamlashdagi jismoniy
tarbiyaning ahamiyati Sobiq Ittifoq ilmiy-texnika davrida, ayniqsa
kuchaydi, chunki bu paytda, ishlab chiqarish va turmush faoliyatida
jismoniy faollik minimal darajaga tushib qolgan edi. Hozirgi paytda,
0 6zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan beri, shaxsan
Prezident I.A.Karimovning sayi-harakati bilan jismoniy tarbiyaga,
ayniqsa omma darajasida boMgan e’tibor yanada oshdi. Bunday holat
barkamol avlodni etishuviga, albatta, ijobiy ta’sir ko4rsatadi.
Agar, ilgarigi 100 (yuz) yilda, mushaklar quwatiga boMgan ehtiyoj
96 foiz atrofida boMgan boisa, hozirgi paytda, u faqat bir foizni tashkil
qiladi deyilsa, mubolag‘a bo‘lmaydi.
Gipokineziya, ya’ni yetarli bo‘lmagan darajadagi harakat faolligi,
tananing barcha tizimlariga, birinchi navbatda, yurak-qon tomir tizimiga
salbiy ta’sir etadi. Statistik maMumotlarga binoan, yurak-qon tizimining
kasalliklari, nafaqat halokatli tarzda oshib bormoqda, balki ulardan
oMish hollari ham ko‘paygan (moliyaviy jihatdan rivoj topgan
mamlakatlarda yurak-qon tomir kasalliklari, asr boshidagiga nisbatan 3
(uch) karra ortiqligi bilan kishi e’tiborini o6ziga jalb qiladi.
Ko‘pchilik tekshirishlar yordamida, jismoniy mashqlarning
mashg‘ulotlari kuchli profilaktik va davolash omili ekanligi o4z isbotini
topdi.
Kardioskleroz, yurakning ishemik kasalligi va xafaqon kasalligi,
aqliy mehnat bilan shug‘ullanadigan va jismoniy mashqlar bilan
shug6ullanmaydigan odamlarda sportchilarga yoki faol jismoniy hayot
tarzida yashaydiganlarga nisbatan 10 (o‘n) marta kocp uchraydi.
Jismoniy mashqlar odam tanasiga har tomonlama ta’sir etadi.
Jismoniy mashqlar bilan muntazam ravishda shuullanish ta’sirida
tananing nomaxsus chidamliligi, turli-tuman noqulay omillar
(infeksiyalar, keskin harorat ta’siri, radiatsiya - nurlanish, zaharlanish va
boshqalar)ga nisbatan oshadi. Kiev tadqiqotchilari jismoniy mashqlar
samaradorligini o‘rganish, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullangan sanoat
korxonalari ishchilari orasida umumiy kasallanish 18,4 foizga, ular
orasidagi, shamollash kasalliklari 29,4 foizga, jismoniy mashqlar bilan
shug‘ullanmaganlarga nisbatan kam ekanligini aniqlashdi.
Jismoniy mashqlar ta’sirida mehnat unumdorligi oshib, kasalliklar
oqibatida kelib chiqadigan ish vaqti kamaydi.
Jismoniy mashqlarni unumsizlik bilan qo‘llash, nafaqat sihatsalomatlikni mustahkamlashga imkon bermaydi, balki shugcullanuvchining tanasiga aytarli darajada ziyon-zaxmat yetkazadi.Har bir jismoniy tarbiya o‘qituvchisi va murabbiy jismoniy tarbiyaning nafaqat g6oyasini va uslubini, balki fiziologiyani ham yaxshi
bilib, tibbiy masalalar bo‘yicha savodli bo6lishi, balki sport shifokorlari
bilan uzviy faoliyat ko^rsatishi, shifokor nazoratining asosiy talablarini
ommaviy jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarini olib borish
jarayonida qay darajada hayotning yosh davriga mos tushishini bilishi
kerak. Ular faoliyatidagi shior, sog‘liqni saqlashning birinchi rahbari,
N.A.Semashko aytganicha boMishi, foydadan holi boMmaydi: «Shifokor
nazoratisiz, jismoniy tarbiya boimaydi».Respublikamizda hozirgi paytda sport davlat ishi hisoblanishiboisidan jismoniy tarbiya bilan birga aholining barcha qatlamlarini va ayrim guruhlarini qamrab olgan.
Mamlakatimizda 50 dan ziyod sport turi ommalashtirilgan boMib,ularning 30 turi olimpiada o‘yinlari tasarrufiga kiritilgan. Davlatimiz miqyosida olib borilgan say’harakatlar oqibatida 6,5 mln. dan ortiq jamoa jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam ravishda shug‘ullanmoqda.
0 ‘zbekiston hududida 155 tadan ortiq stadion, 4,7 mingdan ziyod
sport zallari, 130 ta suzish havzalari, 1842 ta o‘q otish tiri, 21 dan ortiq
turli sport maydon va maydonchalari mavjud.
Oczbekistonda sportning futbol turini rivojlantirishga alohida
e’tibor berilmoqda. Respublikamizda 40 taga yaqin futbol jamoalari
bo‘lib, ular ixtiyoriga 23 ta stadion, 3000 dan ziyod futbol maydoni,
futbol o‘yinlari uchun ko‘pdan-ko‘p maydonchalar berilgan. Shuning
bilan birga 30dan ortiq futbolga ixtisoslashtirilgan maktablar, 6ta futbol
akademiyasi faoliyat yurityapti va ulaming soni 14taga yetishi
rejalashtirilgan. 0 ‘zbekiston Futbol Federatsiyasi qoshida «Futbol Med»
muassasi faoliyat yurgizyapti.
Bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi, 0 ‘zbekiston Respublikasining 2012-yil uchun berilgan rasmiy statistik ma’lumotlarga ko‘ra
ushbu yilning to‘qqiz oyida 1.3 marta ortdi.
Sog’lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar yuklamasini normalashtirishga, uning tuzilishi va mazmuniga qo’yiladigan gigiyenik talablar quyidagilardan iborat: sog’lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar (SJM) mashg’ulotlariga qo’yiladigan umumiy gigiyenik talablar; jmsmoniy tayyorgarlikning {salomatlik mezoni sifatida) gigiyenik normativlari; SJM ning turli shaklarida hamda ularni bir-biriga qo’shib bajariladigan vaqtda bir mashg’ulot va mashg’ulotlarning bosqichlari tuzilishi, mazmuni va ularni normallashtirishga qo’yiladigan gigiyenik talablar.