1-mavzu: «iqtisоdiy ta`limоtlar tarixi» fanining predmeti va o`rganish usuli reja: Kirish. «Iqtisodiy ta'limotlar tarixi»

Adam Smit
tomonidan 1776 yili chop etilgan
«Xalqlar boyligi»
asarida
asosan to'la tahlil etib berilgan. Ba'zi iqtisodiy g'oyalar esa qadimdan ma'lum.
Ularni o'rganish va eng muhimi hayotga tadbiq etish yaxshi samara beradi, ko'p
hollarda 
Amerikani yangidan kashf etishga
hojat qolmaydi.
Hozirgi paytda dunyodagi ilg'or g'oyalarni o'rganish davomida hurfikrlilikka
(plyuralizmga) keng o'rin berish, har qanday fikrni atroflicha tahlil etish kerakligi
aniq bo'lib qoldi.
Bu fanni chuqurroq o'rganish tufayli bir qancha echimini kutayotgan nazariy
masalalarga oydinlik kiritish imkoni tug'iladi. Masalan, bozor munosabatlarining
ibtidosi hanuzgacha aniq echimga ega emas. Ayrim olimlar bu jarayonni xususiy
mulk, sinfiy jamiyat yuzaga kelishi bilan bog'lasalar, ayrimlari (R.Xeylbroner,
L.Turou) uni kapitalizm bilan, aniqrog'i, «ishlab chiqarish omillari» paydo bo'lishi
bilan izohlaydilar (mehnat, er va kapital tovarga aylangach, bozor tizimi yuzaga
kelgan ekan). Keyingi fikr bo'yicha bozorning ibtidosi XVIII asrda Angliyada
boshlandi. O'z davrida ilg'or Sharqning ortda qolish, Farbning ilgarilab ketish
sabablari, kelajak to'g'risidagi prognozlar ham muammo bo'lib turibdi.
Darslikda shu masallarni hal etishga oid fikr mulohazalar beriladi. 
Iqtisodiy
ta'limotlar tarixini
o'rganishda ma'lum davrlash tizimidan foydalaniladi. Taniqli
iqtisodchi olim J.K.Gelbreyt: «Amalda iqtisodiy g'oyalar o'z davri va vujudga
kelish joyining mahsuli bo'lib, ular bilan chambarchas bog'langandir; bu g'oyalarni
ular tushuntirib berayotgan dunyodan mustaqil ravishda ajratib qarash mumkin
emas; bu dunyo esa doimo o'zgarishda bo'ladi, agar bu g'oyalar o'z maqsadlariga
to'la javob berishni ko'zlasalar, doimo shunga mos ravishda o'zgarib turishlari
kerak», deb yozgan edi. Kapitalizm davrida xo'jalik va ijtimoiy hayotda
baynalmilallik (internaцionalizm) ko'chayganligi tufayli, iqtisodiy fikrning
rivojlanishi ham yagona jahon jarayoniga aylana boshladi. Oqibatda, klassik
iqtisodiy maktab asoschilari A.Smit va D.Rikardoning qarashlari qisqa vaqt ichida
butun jahonga ma'lum bo'ldi, vaholanki undan avvalgi ko'pgina nazariyalar ayrim
mamlakatlarda ko'pchilikka ma'lum bo'lmasdan «o'lik mol» sifatida yotgan. G`arb
mamlakatlarida yuzaga kelgan «Ekonomiks» va boshqa tadqiqotlar barchaning
diqqat-e'tiborini jalb qilmoqda. 
Qadimdan to hozirgi davrgacha minglab turli-tuman iqtisodiy g'oya, qarash,
konцepцiya, nazariya, ta'limotlar vujudga kelganligi aniq. Ularning barchasini to'la
o'rganish alohida mavzu, maxsus muammo. Shu maqsadda yangi-yangi tadqiqotlar
olib borish, tahlil etish va umumlashtirib e'lon qilish zarur, bu yaqin kelajak
vazifasi sifatida qabul qilinishi mumkin.

---

Ammo hozirgi davrgacha jamlangan barcha iqtisodiy g'oyalarni ma'lum
sistemaga solish va shu asosda o'rganish maqbuldir. Ammo o'tgan davr hodisalari
va g'oyalarini hozirgi zamon qarashlari «qolipi»ga zo'rma-zo'raki kelishtirish,
moslashtirish mumkin emas. Bu tarixni vulgar zamonaviylashtirishga,
o'rganilayotgan davrning xususiyatlarini inkor etishga olib keladi.
Bu fan doim rivojlanishda bo'lib, bir-birini to'ldiruvchi evolyuцion (mavjud
g'oyalarning yanada chuqurroq takomillashuvi) va inqilobiy (butunlay yangicha
konцepцiyalar vujudga kelishi) yo'llari mavjud. Inqilobiy o'zgarishga misol sifatida
A.Smit va uning izdoshlari g'oyalari, marjinalistik to'ntarish, yangi klassik
yo'nalish (A.Marshall), J.M.Keynsning iqtisodiy qarashlarini keltirish mumkin.
O'tish davri iqtisodiyoti bo'yicha g'oyalar hozirgi davrning muhim qarashlari
majmuasiga kiradi va nihoyatda dolzarbdir, bu masala O'zbekiston misolida qarab
chiqildi.
Taniqli davlat arbobi Uinston Cherchill (1874-1965) «Qaerga borishimizni
bilish uchun, qaerdan chiqqan ekanligimizni bilishimiz kerak», deb aytgan edi. Bu
g'oya nihoyatda ahamiyatli bo'lib, bosib o'tilgan yo'lni to'g'ri baholash va kelajak
istiqbolni ko'zlash haqida gap boradi.
Iqtisodchilarning tadqiqotlaridagi asosiy bosh g'oya - jamiyat, insoniyat,
ayrim shaxslarning boyligi masalasidir. Maqsad bir, lekin unga eltadigan yo'llar
nihoyatda xilma-xil ekanligini ko'ramiz. Ilk kapitalistik munosabatlar vujudga
kelgan davrgacha (XV asr) bo'lgan iqtisodiy g'oyalardagi umumiylik shuki, barcha
donishmandlar va ularning yozgan asarlarida mehnat va er boylikning asosiy
vositasi ekanligi turli yo'llar bilan talqin etiladi, ularda ishlab chiqarish sohasi
asosiy deb hisoblangan.
XV-XVII asrlarda (qisman XVIII asr boshlarida) yangi iqtisodiy ta'limot -