1-Mavzu: Ijtimoiy korxonalar va ijtimoiy tadbirkorlikning yuksalishi Reja

2.3. Ijtimoiy innovatsiyalar: kelib chiqishi, ta'riflari va asosiy elementlari
“Innovatsiya” tushunchasi (ingl. Innovation-kiritilingan yangilik, ixtiro) yangilikka investitsiya kiritish ma’nosida ishlatiladi. Innovatsiya tushunchasi iqtisodiyotga XX asr boshlarida kirib kelgan. Avstraliyalik iqtisodchi olim Y.Shumpeter birinchi marotaba innovatsiyalarga oid masalalarni ko’rib chiqqan va innovatsion jarayonga to’liq ta’rif bergan. Iqtisodiy adabiyotlarda “innovatsiya” tushunchasiga ko’pchilik mualliflar tomonidan turlicha yondoshuvlar keltirilgan. Ko’pchilik mualliflar yangilik kiritishni iqtisodiy tadbiq etish jihatidan nazarda tutadi, ya’ni yangi resurslarni tashkil etish yoki mavjud bo’lganlarini noan’anaviy holda yangicha ishlatilishini nazarda tutadilar
A.Busiginning fikriga ko’ra, innovatsiya bu asosiy kapital yoki ishlab chiqarilayotgan mahsulotni ilm fan, texnika va texnologiyalar yordamida yangilashdir.¹
R.Fatxutdinovning fikriga ko’ra, innovatsiya yangilikni tadbiq etishning yakuniy natijasi bo’lib, ob’ekt boshqaruvini o’zgartirish ijtimoiy, iqtisodiy,ilmiy, texnikaviy, ekologik va boshqa ko’rinishdagi samaradorlikdir.²
Yuqoridagi ta’riflardan xulosa qilib, innovatsiya – bu yuqori iqtisodiy va ijtimoiy samara olish maqsadida ishlab chiqarish jarayoniga ilg’or ilm-fan yutuqlarini joriy etish yo’li bilan yangi tovarlar yaratish yoki ishlab chiqarilayotgan tovarlar sifatini oshirishdir.
Innovatsiya har bir sohada bo’lishi mumkin. Masalan, fanda, uning bir yo’nalishida yirik yangiliklarga erishish, kashfiyotlar yaratish, izlanishlarda, ilm sohasida yangi ilm va bilimlarni ochish, texnika va texnologiyalarni yangi avlodini yaratish, ishlab chiqarish sohalarida, xizmat ko’rsatishda yangi usullarni kiritish va boshqalar shular jumlasidandir. Iqtisodiyotda esa fan, texnika, texnologiyalar sohalarida erishilgan eng so’nggi yutuqlarni qo’llashni bildirishi mumkin.
Innovatsion faoliyat qaysi sohada bo’lmasin, kashfiyotlar, e’lon qilingan yangiliklar, texnika va texnologiya yutuqlari va texnologik jarayonlarni yangilash, mahsulot bilan ta’minlash va boshqa yo’nalishlardagi barcha yangiliklarni tizimli ravishda uzluksiz joriy etib borishni ta’minlash jarayonidir.
Jahon gloaballashuvi jarayonida kuchli raqobat har sohada yangilikka undaydi. Fandagi texnika-texnologiya sohalaridagi eng so’nggi yutuqlar, kashfiyotlar, yangiliklar, ratsionalizatorlik takliflarni ishlab chiqish va xizmat ko’rsatish sohalariga shiddat bilan kiritilib boriladi va marketing, boshqaruv, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish sohalarida yangi yondashuv, yangi texnologiya, texnikalarni qo’llashni talab qiladi va texnologiyalarni yangi avlodini qo’llash asosida mablag’ kiritilishi investitsiyadan dalolat beradi. Yangilik kiritilishi asosida mavjud texnika va texnologiyalarni almashtirilishi ham investtsiyani anglatishi mumkin. Fan va texnika taraqqiyoti natijalari asosida yangi texnika, texnologiyalarni qo’lga kiritilishi ham investitsiya ma’nosida ishlanadi. Investitsiyani aniqlovchi omil bo’lib yangilik yaratilishi, ratsionalizatorlik takliflar yirik tashkilotlar va shunga tegishli ilgari e’lon qilinmagan yirik ishlanmalar xizmat qiladi.
Kichik raqobat muhitida ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarida investitsiya ishlab chiqarishni yangi texnika va texnologiyani qo’llash asosida tashkil etishni, xizmat ko’rsatish sohasida yangi, avval qo’llanilmagan xizmat turlarini nazarda tutadi. Innovatsiya tushunchasi yangi maxsus turlarni mavjud ishlab chiqariladigan mahsulotni almashtiruvchi, uning o’rnini bosuvchi yangi mahsulotni ishlab chiqarishni ham anglatadi. Kuchli raqobat muhitida yangi texnika va texnologiyalarni qo’llash asosida yangi mahsulotni, yangi bozorga olib chiqishni ham bildiradi. Investitsiya kashfiyotlar asosida fan va texnika sohasida yangi bilimlarni qo’llashga kiritilishini, yangi ilg’or texnika va texnologiyalarni yaratilishini, ularni ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarida qo’llanilishini, ular asosida yangi tovar va xizmatlarni yaratilishini va ular hisobiga raqobatni kuchaytirishni, yangi bozorni egallashni ham anglatadi.
Innovatsiya an’anaviy va yangi ilm-fan sig’imi yuqori bo’lgan tarmoq sohalarida iqtisodiy o’sishni va raqobatbardoshlikni doimiy ravishda ta’minlovchi zaruriy vosita sifatida namoyon bo’ladi.
Innovatsiyaning asosiy xususiyatlari:
Ilmiy-texnik yangilik;
Amaliy qo’llanilishi;

• 
  Tijoriy amalga oshirilishi, ya’ni bozorda ma’lum darajada iste’molchilar talabini qondira olishi.
  

Umuman olganda, innovatsion jarayon - bu yangilik g’oyadan to mahsulotgacha shakllanishi va bozorga tarqalishidir.
Innovatsion jarayon bosqichlari:
1-bosqich bu yangi g’oya va bilimlar;
2-bosqich bu yangilikni (novatsii) amaliy faoliyatga tadbiq etish, ya’ni innovatsiya;
3-bosqich bu innovatsiyalar diffuziyasi. Ya’ni innovatsion mahsulot, xizmat va texnologiyalarni yangi makon va sharoitlarda qo’llanilishi.
Shunday qilib, “innovatsiya” tushunchasi barcha sohalardagi (ishlab chiqarish, ilmiy-tadqiqot va boshqa) ishlanmalar, yangiliklar va takomillashtirilgan vositalar sifatida, sarf-xarajatlar imkoniyatlarini ta’minlaydi yoki bo’lmasa ularni ta’minlash uchun sharoit yaratadi.
Innovatsiyalarni oxir-oqibat maqsadi tovar (mahsulot) raqobatbardoshligini kuchaytirish, uning bozorini kengaytirish, firma (korxona) faoliyati barqarorligini ta’minlash asosida foyda (daromad) hajmi va normasini ko’paytirishdir.
Innovatsiyalar o’zining predmeti va qo’llash sohalari bo’yicha quyidagilarga bo’linadi:
-mahsulotli (yangi tovar yoki xizmatlar);
-bozorboplik (tovarni ishlatilishini yangi sohalarini tashkil etuvchi yoki xizmatlarni yangi bozorda tadbiq etish);
-innovatsiyalik jarayonlari (texnologiyalar, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish jarayonlari)

Ijtimoiy innovatsiyalar - bu, masalan, mehnat sharoitlari, ta'lim, jamiyat rivojlanishi yoki sog'liqni saqlash natijasida yuzaga keladigan mavjud echimlardan ko'ra yaxshiroq tarzda ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan yangi ijtimoiy amaliyotlar. Bu g‘oyalar fuqarolik jamiyatini kengaytirish va mustahkamlash maqsadida yaratilgan. Ijtimoiy innovatsiyalar innovatsiyalarning ijtimoiy jarayonlarini, masalan, ochiq manba usullarini, shuningdek, faollik, virtual ko'ngillilik, mikrokredit yoki masofaviy ta'lim kabi ijtimoiy maqsadga ega bo'lgan innovatsiyalarni o'z ichiga oladi. Ijtimoiy innovatsiyalarning ko'plab ta'riflari mavjud, ammo ular odatda ijtimoiy maqsadlar, yoki aktyorlar xilma-xilligi o'rtasidagi ijtimoiy o'zaro ta'sir, ijtimoiy natijalar va innovatsionlik haqidagi keng mezonlarni o'z ichiga oladi (Innovatsiya hech bo'lmaganda u maqsad qilgan benefitsiarlar uchun "yangi" bo'lishi kerak, lekin bu dunyo uchun yangi bo'lishi shart emas). Turli xil ta'riflar ushbu mezonlarning turli kombinatsiyalarini va turli sonlarini o'z ichiga oladi (masalan, Evropa Ittifoqi ijtimoiy maqsadlar va aktyorlarning o'zaro ta'sirini ta'kidlaydigan ta'rifdan foydalanmoqda).Transformatsion ijtimoiy innovatsiya nafaqat hal qilib bo'lmaydigan ko'rinadigan muammolarga yangi yondashuvlarni joriy qiladi, balki birinchi navbatda muammoni yaratgan ijtimoiy institutlarni o'zgartirishda muvaffaqiyat qozonadi.

Ushbu atama bilan bog'liq taniqli innovatorlar orasida pokistonlik Akhter Hamid Xon, bangladeshlik Muhammad Yunus, Grameen Bank asoschisi, Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi kabi ko'plab rivojlanayotgan mamlakatlarda innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash uchun mikrokreditlash kontseptsiyasini yaratgan va shu kabi dasturlarni ilhomlantirgan. Dnet (Ijtimoiy korxona) ning Jindal ijtimoiy innovatsiyalar va tadbirkorlik markazi va Infolady ijtimoiy tadbirkorlik dasturi.
Ijtimoiy innovatsiyalar tarmoqlararo yondashuvga ega va universal tarzda qo‘llaniladi. Ijtimoiy innovatsiyalar turli sub'ektlar, jumladan, tadqiqot institutlari, kompaniyalar va mustaqil tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi, ular ijtimoiy innovatsiyalarning tegishli ta'riflaridan foydalanadilar. Shuning uchun uni ijtimoiy ish yoki innovatsiyaning boshqa shakllaridan nimasi bilan ajratib turadiganini muhokama qilish kerak.
Ijtimoiy innovatsiyalar innovatsiya jarayoniga, innovatsiyalar va o‘zgarishlar qanday shakllanayotganiga (innovatsiyaning an’anaviy ta’rifidan farqli o‘laroq, firmalarning ichki tashkil etilishiga va ularning mahsuldorligiga ustunlik berish) asosiy e’tiborni qaratadi. Shuningdek, u yangi ishlar va hamkorlikning yangi shakllariga (biznes modellari), ayniqsa barqaror jamiyatga erishish yo'lida ishlaydiganlarga qaratilgan.
Ijtimoiy innovatsiyalar hukumat doirasida amalga oshirilishi mumkin; notijorat sektori, notijorat sektori (uchinchi sektor sifatida ham tanilgan) yoki ular orasidagi bo'shliqlarda. Kembrij ijtimoiy innovatsiyalar markazi, Kembrij sudyasi biznes maktabi, Kembrij universiteti kabi oliy ta'lim muassasalari ushbu maqsadni qo'llab-quvvatlash uchun tadqiqot kuchidan foydalanadilar. Tadqiqotlar bunday tarmoqlararo hamkorlikdagi ijtimoiy innovatsiyalarni osonlashtirish uchun zarur bo'lgan platformalar turlariga qaratilgan. Tarixiy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, har qanday tizimni o'zgartirish ko'p yillar davom etishi mumkin va bu nafaqat ko'p sheriklik qobiliyatini, balki siyosat, huquqiy va iqtisodiy institutlarni jalb qilishni ham talab qiladi.
Ijtimoiy tadbirkorlik, xuddi ijtimoiy korxona kabi, odatda notijorat sektorida, ham notijorat, ham jamoat tashkilotlari bundan mustasno. Ijtimoiy tadbirkorlik ham, ijtimoiy korxona ham ijtimoiy qiymat yaratish va maqsadlarga erishishning yangi usullarini joriy etish orqali ijtimoiy innovatsiyalarga muhim hissadir. Ijtimoiy tadbirkorlik "innovatsiyalar uchun yangi modellar va imkoniyatlar" olib keladi va mavjud tashkilotlar qilishni xohlamagan narsalarni qilishga tayyor.

Ijtimoiy missiya bilan rag'batlantirilgan ushbu startaplar o'sishni kuchaytirish va ijtimoiy innovatsiyalarni rag'batlantirish uchun aktsiyadorlik va aktsiyasiz strategik alyanslar orqali o'zlarining biznes samaradorligini oshirishlari mumkin. Biroq, barqaror o'sish startap rivojlanishining to'g'ri bosqichida to'g'ri investitsiyalarni jalb qilishni talab qiladi. Cacciolatti va boshqalar. (2020) ijtimoiy missiyaga ega startaplar kontekstida strategik alyanslar va firma faoliyatini tartibga solish mexanizmlarini tushuntirish uchun xalqaro biznes nazariyasiga asoslangan asosni ishlab chiqdi.

Ijtimoiy innovatsiyalar ko'pincha aqliy ijodkorlikning sa'y-harakatlari bo'lib, u keng doiradagi fanlardan ravonlik va moslashuvchanlikni o'z ichiga oladi. Sektordagi ijtimoiy innovatsiyalar harakati asosan jamiyat ichidagi turli fanlar bilan bog'liq. Ijtimoiy innovatsiyalar nazariyasi "bog'langan farq" ijtimoiy innovatsiyaning uchta asosiy o'lchovini ta'kidlaydi. Birinchidan, innovatsiyalar odatda butunlay yangi emas, balki mavjud elementlarning yangi kombinatsiyalari yoki duragaylaridir. Ikkinchidan, ularning amaliyoti tashkiliy yoki intizomiy chegaralarni kesib o'tishni o'z ichiga oladi. Nihoyat, ular ortda ilgari alohida shaxslar va guruhlar o'rtasida o'ziga xos yangi munosabatlarni qoldiradilar.

2014 yildan boshlab raqamli texnologiyalarni joriy qilish bilan bog'liq holda ijtimoiy innovatsiyalar subdomeni belgilandi. Subdomen raqamli ijtimoiy innovatsiyalar deb ataladi va "innovatorlar, foydalanuvchilar va jamoalar keng ijtimoiy ehtiyojlar uchun bilim va echimlarni birgalikda yaratish uchun raqamli texnologiyalardan foydalangan holda hamkorlik qiladigan ijtimoiy va hamkorlikdagi innovatsiyalar turiga ishora qiladi. Internet paydo bo'lishidan oldin buni tasavvur qilib bo'lmas edi"

Ijtimoiy innovatsiyalar 1960-yillarda Piter Druker va Maykl Yang (Ochiq Universitet asoschisi va oʻnlab boshqa tashkilotlar) kabi shaxslarning asarlarida muhokama qilingan.[16] U 1970-yillarda Per Rozanvallon, Jak Furnier va Jak Attali kabi frantsuz yozuvchilarining ijodida ham paydo bo‘lgan.[17] Biroq, ijtimoiy innovatsiyalardagi mavzular va tushunchalar ancha oldin mavjud edi. Masalan, Benjamin Franklin kundalik muammolarni hal qilishga yordam beradigan jamoalarning ijtimoiy tuzilishidagi kichik o'zgarishlar haqida gapirdi[18]. Kooperativ harakat asoschisi Robert Ouen kabi 19-asrning ko'plab radikal islohotchilari ijtimoiy sohada innovatsiyalarni qo'llab-quvvatladilar va barcha buyuk sotsiologlar, jumladan Karl Marks, Maks Veber va Emile Dyurkgeym e'tiborni ijtimoiy o'zgarishlarning kengroq jarayonlariga qaratdilar. So'nggi yillarda Gabriel Tardening taqlid tushunchasi bo'yicha ishi ijtimoiy innovatsiyalar va uning ijtimoiy o'zgarishlar bilan aloqasini yaxshiroq tushunish uchun ijtimoiy olimlar tomonidan qayta kashf qilindi. 20-asrda innovatsiyaning boshqa nazariyalari mashhur bo'ldi, ularning aksariyati ijtimoiy taraqqiyotni nazariyaning markaziga qo'ymasdan, ijtimoiy ahamiyatga ega edi. Masalan, Jozef Shumpeter innovatsiya jarayoniga bevosita o‘zining ijodiy yo‘q qilish nazariyasi va tadbirkorlarni yangi mahsulot yoki xizmat yaratish uchun mavjud elementlarni yangi usullar bilan birlashtirgan odamlar sifatida ta’rifi bilan murojaat qildi. 1980-yillardan boshlab, texnologik o'zgarishlar bo'yicha yozuvchilar tobora ko'proq ijtimoiy omillar texnologiya tarqalishiga qanday ta'sir qilishini ko'rib chiqdilar.

"Ijtimoiy innovatsiyalarni qayta kashf qilish" maqolasida ijtimoiy innovatsiyalar tarixga va institutlarning o'zgarishiga qanday bog'liqligi haqida so'z boradi. Maqolada hozirgi o'zgarishlarni aks ettiruvchi so'nggi o'nta ijtimoiy innovatsiyalar muhokama qilinadi: