1-Mavzu: Ijtimoiy korxonalar va ijtimoiy tadbirkorlikning yuksalishi Reja

1.2. Ijtimoiy tadbirkorlik va ijtimoiy korxonalarning vujudga kelishi va rivojlanishi. Ijtimoiy tadbirkorlik tushunchasi Pokistonlik Aksher Hamid Xon va Bangladeshlik Muhammad Yunus kabi atoqli innovatorlar nomi bilan aloqador. Ijtimoiy tadbirkorlik sohasida faoliyat olib borayotgan mashhur zamondoshimiz Muhammad Yunus Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining juda ko’plab yirik mamlakatlaridagi innovatorlarni mikrokreditlar bilan ta’minlash g’oyasiga boshchilik qilgan Gramin Bankining asoschisidir¹.
U “mikrokredit otasi” sifatida nom qozongan va global tashkilotlardagi millionlab insonlarga kichik miqdordagi qarzlarni olish imkoniyatini beruvchi mikromoliyalashtirish revolyutsiyasini o’rnatgan. Ijtimoiy Tadbirkorlik Dasturiga bergan takliflari va qo’shgan hissasi uchun Muhammad Yunus 2006 yilda Nobel Mukofoti bilan taqdirlangan. Muhammad Yunusning ijtimoiy tadbirkorlik sohasida olib borgan xizmatlari ko’plab mamlakatlar iqtisodchi olimlari tomonidan tan olinmoqda va amaliyotga joriy etilmoqda. Xususan, Yevropa va Janubiy Amerikaning katta mamlakatlarida ham milliy ham hududiy miqyosdagi ijtimoiy tashkilotlar bilan hamkorlikda faoliyat olib borish tizimi yo’lga qo’yilgan. Ijtimoiy tadbirkorlik tushunchasi tadbirkorlik tushunchasidan ajralib turadi, lekin hanuzgacha ularning klassik ta’riflarida bir qator o’xshashliklar mavjud. Fransuz iqtisodchisi Jan Batistaning fikricha, yangi g’oyalar bilan tashabbus ko’rsatuvchi insonni biz tadbirkor deya olamiz va u jamiyatga ko’rsatadigan ijobiy ta’siri bilangina hurmat qozona oladi. Shunday bo’lsa ham “tadbirkorlik” va “ijtimoiy tadbirkorlik” o’rtasidagi farq tashabbusning asosiy maqsadi, yo’nalishi bilan belgilanadi. Ijtimoiy tadbirkorlik klassik tadbirkorlikdan farqli o’laroq, jamiyatning foyda, daromadini emas, uning ijtimoiy sifatlarini kengaytirishga, yaxshilashga harakat qiladi.
Ijtimoiy tadbirkorlik tushunchasi yangi g’oya emas, ammo bu tushuncha Charlz Lidbiterning “Ijtimoiy tadbirkorlikning rivojlanishi” (“The Rise of the Social Entrepreneur”) nomli maqolasidan so’ng ilmiy tadqiqotchilar va jamiyat orasida ancha mashhur bo’ldi. Ijtimoiy tadbirkorlik va ijtimoiy tadbirkor terminlari ilk marotaba 1960-1970 yillarda iqtisodiy adabiyotlarda qo’llanila boshlandi. Bu terminlar 1980-yillardan boshlab keng qo’llanila boshlandi, 1990 yillarda Ashoka asoschisi Bill Drayton va keyinchalik Charlz Lidbiter kabi bir qator innavatorlar tomonidan yanada rivojlantirildi. Ijtimoiy tadbirkorlik va ijtimoiy tadbirkor tushunchalari nisbatan yangi bo’lishiga qaramay, bu terminlarni tarixiy misollardan ham topishimiz mumkin.
Ijtimoiy tadbirkorlik nisbatan yangi atama. Bu bir necha o'n yillar oldin e'tiborga tushdi. Ammo uning ishlatilishini butun tarix davomida topish mumkin. Darhaqiqat, ijtimoiy muammolarni bartaraf etish yoki jamiyatga ijobiy o‘zgarishlar kiritish maqsadida ijtimoiy korxonalar tashkil etgan bir qancha tadbirkorlar bo‘lgan. Hindistonning Land Gift Harakati asoschisi Vinoba Bhave, kooperativ harakati asoschisi Robert Ouen va birinchi hamshiralik maktabining asoschisi va zamonaviy hamshiralik amaliyotini ishlab chiquvchi Florens Naytingeyl bu toifaga kiritilishi mumkin. Ular 19-asrda menejmentda qo'llaniladigan ijtimoiy tadbirkorlik kontseptsiyasidan ancha oldin bo'lgan shunday fond va tashkilotlarni tashkil etishgan.
O'n to'qqizinchi va yigirmanchi asrlarda ijtimoiy illatlarni yo'q qilishga harakat qilgan tadbirkorlar bo'lgan. Bundan tashqari, bolalar huquqlari, ayollar huquqlarini himoya qilish, atrof-muhitni muhofaza qilish, daraxtlarni asrash, chiqindilarni qayta ishlash va hokazolar bilan shug'ullanadigan ko'plab jamiyat va tashkilotlar mavjud. Ijtimoiy tadbirkorlik ijtimoiy muammolarni hal qilishdan tashqari, ekologik muammolarni tan olish va qishloq va shahar kambag'allari uchun moliyaviy muammolarni hal qilishni ham o'z ichiga oladi.
Hozirgi kunda ijtimoiy tadbirkorlik tushunchasi turli shakllarda keng qo'llanilmoqda. Muhammad Yunus tomonidan Grameen Bankning tashkil etilishi, Ashoka: Jamiyat uchun innovatorlar Bill Drayton, Youth United by Jyotindra Nath, Rand De Ramakrishna va Smita Ram, SKS Microfinance Vikram Akula va Roozi.com tomonidan Nik Reder, Brent Freeman va Norma La Rosa bu atamani ommalashtirdi.
Darhaqiqat, barcha yirik brendlar va kompaniyalar ijtimoiy tadbirkorlik kontseptsiyasini qabul qilmoqdalar va jamiyatimizdagi muammolarni uzoq hududlarda maktablar ochish, ayollarni oilani rejalashtirishga o'rgatish, fermerlar va kambag'al shaxslarga past foizli biznesdan foydalanish imkoniyatini yaratish orqali hal qilishga harakat qilmoqdalar. kreditlar, chiqindilarni qayta ishlash zavodlarini tashkil etish, daraxtlar ekish va ko'kalamzorlashtirish.
Ijtimoiy tadbirkorlik kontseptsiyasi menejment kurslarining alohida bo'limi sifatida ham kiritilgan. Hatto yoshlar ham ijtimoiy tadbirkorlik orqali ijtimoiy o'zgarishlarni amalga oshirish uchun o'z xizmatlari va yorqin g'oyalarini ko'ngilli sifatida ko'rishni intiqlik bilan kutmoqdalar.
Ijtimoiy tadbirkorlikning akademik tan olinishi Piter Druker ijtimoiy innovatsiyalar kontseptsiyasini kiritganidan keyingina yuzaga keldi. U ijtimoiy innovatsiyalarni asosan ijtimoiy boylikni yaratish orqali samaradorlikni oshirishga qaratilgan boshqaruv amaliyoti sifatida qaradi. Darhaqiqat, ijtimoiy tadbirkor atamasi faqat 1990-yillarning o'rtalaridan keyin ilgari amaliyot bo'lgan davlat sektori yoki davlat tadbirkori uchun innovator o'rnini bosuvchi sifatida ishlatilgan. Tadqiqot maydonida ijtimoiy tadbirkorlik sohasi 1990-yillarning boshlarida paydo bo'ldi. Ijtimoiy tadbirkorlik haqidagi birinchi jurnal maqolasi 1991 yilda paydo bo'lgan, buni Dacin va boshqalarning ishi tasdiqlaydi. (2010). O'shandan beri ijtimoiy tadbirkorlik sohasida ham amaliyot, ham tadqiqot yo'nalishida barqaror oqim mavjud.
Ijtimoiy tadbirkorlik turli o'n yilliklar davomida quyidagicha rivojlangan -
1970 yillarda Ijtimoiy tadbirkorlik va ishbilarmonlik faoliyatini to'ldiruvchi va ijtimoiy muammolarni hal qiluvchi boshqaruv mahorati sifatida paydo bo'ldi.
1980 yillarda Ijtimoiy tadbirkorlik biznes amaliyoti sifatida tan olindi va turli tashkilotlar tadbirkorlik amaliyotining ijtimoiy usulini tan olish uchun oldinga qadam tashladilar.
1990 yillarda Ijtimoiy tadbirkorlik notijorat tashkilot tomonidan ijtimoiy boylik yaratish harakati sifatida qaraldi.
Ijtimoiy tadbirkorlik ilmiy tadqiqotning alohida intizomi sifatida tan olindi. Ijtimoiy tadbirkorlik amaliyot orqali keng e'tirofga sazovor bo'ldi. Turli mamlakatlarda ijtimoiy muammolarni hal qilish uchun yechim taklif qiladigan notijorat ijtimoiy korxonalar oqimi
2010 yillarda Ko'p o'lchovli turli boshqa fanlar bilan bog'langan akademik tadqiqotlar ijtimoiy tadbirkorlik sohasini rivojlantirdi.
Kelib chiqishi
Ijtimoiy korxonaning alohida kontseptsiya sifatidagi g'oyasi birinchi marta 1970-yillarning oxirida Buyuk Britaniyada xususiy biznes, kooperativ va davlat korxonalariga muqobil tijorat tashkiliy modeli sifatida ishlab chiqilgan. O'sha paytda kontseptsiya beshta asosiy tamoyilga ega edi, uchta qiymatga va ikkita paradigma almashinuviga bo'lingan. Ikki paradigma o'zgarishi quyidagilar edi:
a'zolar/egalari bir ovozli ulushga ega bo'lgan umumiy mulkchilik huquqiy tuzilmasi va investitsiyaviy demokratik boshqaruvning turli shakllari, bu erda har bir ishchi/jamiyat rezidenti bir ovozga ega a'zo bo'ladi. Endi uchta asosiy chiziq deb ataladigan 3 tamoyil: savdo, moliyaviy jihatdan hayotiy mustaqillik va ekologik mas'uliyatli usullarda ishlaydigan ijtimoiy boyliklarni yaratish
Bundan tashqari, ijtimoiy korxonalar ijtimoiy hisob va audit tizimidan foydalangan holda moliyaviy natijalar, ijtimoiy boylik yaratish va ekologik mas'uliyatni rejalashtirishi, o'lchashi va hisobot berishi kerakligi haqidagi dastlabki kontseptsiyaning bir qismi sifatida ko'zda tutilgan.
Ijtimoiy korxona turli nomlar ostida va har xil xususiyatlarga ega bo'lsa-da, butun dunyo bo'ylab uzoq tarixga ega.
Ijtimoiy korxonaning moliyaviy jihatdan mustaqil, ijtimoiy maqsadlarga ega va ekologik jihatdan mas'uliyatli tarzda faoliyat yurituvchi demokratik mulkdor va boshqariladigan savdo tashkiloti sifatidagi birinchi ta'rifi Buyuk Britaniyada 1978 yilda Frier Sprekli tomonidan ilgari surilgan va keyinchalik 1981 yilda nashr sifatida yozilgan. Ijtimoiy kooperativ ko'rinishidagi ijtimoiy korxonaning birinchi misollaridan biri Viktoriya davriga to'g'ri keladi. Ijtimoiy kooperativlar singari, ijtimoiy korxonalar davlat va bozor muvaffaqiyatsizligi natijasida paydo bo'lgan deb hisoblashadi. Biroq, Buyuk Britaniyada bozor muvaffaqiyatsizligi ta'kidlangan bo'lsa, AQShda davlat muvaffaqiyatsizligi ta'kidlangan.
Muhammad Yunus (Grameen Bank asoschisi va 2006 yilgi Nobel Tinchlik mukofoti laureati) 2009 yilda nashr etilgan "Kambag'allarga bankir" kitobida "ijtimoiy korxona" atamasini qo'llagan. Muhammad Yunus bu atamani mikromoliyaga nisbatan ishlatgan. Uning hech qachon oddiy bank kreditini olmaydigan ayollarga qarz berish sohasidagi ishi 2006 yilda Tinchlik uchun Nobel mukofotini olishga olib keldi.
AQSHda Garvard, Stenford va Prinston universitetlari Ashoka ishi asosida qurilgan va ularning har biri loyiha tashabbuslari va nashrlari orqali ijtimoiy tadbirkorlik sohasini rivojlantirishga hissa qoʻshgan.
2018 yil holatiga ko'ra, ijtimoiy tadbirkorlik sohasi hali qat'iy falsafiy asoslarni ishlab chiqmagan, ammo uning himoyachilari va akademik hamjamiyat tanqidiy pedagogika (masalan, Paulo Freire) va tadqiqotning tanqidiy an'analari (masalan, tanqidiy nazariya / institutsional nazariya / marksizm) bilan ko'proq shug'ullanadi. Ijtimoiy iqtisod bilan bog'liq ta'lim Robert Ouen, Prudon va Karl Marksning asarlaridan, Burdieu va Putnam asarlaridan ijtimoiy kapital va uning o'zaro raqobatdosh ustunliklarga bo'lgan munosabati haqida ma'lumot beradi. Biroq, bu intellektual asos ijtimoiy innovatsiyalar, aktyor-tarmoq nazariyasi va murakkablik nazariyasining paydo bo'lgan sohalari bilan birgalikda Jozef Shumpeterning liberalizm va tadbirkorlik haqidagi asarlari ko'proq ta'sir ko'rsatadigan ijtimoiy tadbirkorlik sohasiga unchalik kuchli taalluqli emas.
Ijtimoiy tadbirkorlik (xususiy tadbirkorlikdan farqli o'laroq) faqat biznes maktabi kontekstida o'qitilmaydi, chunki u tobora sog'liqni saqlash sohasi va davlat xizmatlarini ko'rsatish bilan bog'liq bo’lib bormoqda. Biroq, Oksford universitetining Said biznes maktabi ijtimoiy tadbirkorlarga qaratilgan global tadbir - Skoll World Forumiga mezbonlik qiladi.
Birinchi xalqaro ijtimoiy-korxona jurnali esa 2005 yilda London Social Enterprise tomonidan (London taraqqiyot assotsiatsiyasi ko'magida) tashkil etilgan. Ijtimoiy tadbirkorlik jurnalidan keyin Ijtimoiy korxona jurnali nashr etilgan va ijtimoiy iqtisodiyot va ijtimoiy tadbirkorlik bilan bog'liq masalalarni kooperativ tadqiqotlar jurnali va Kooperativ jamoat iqtisodiyoti yilnomalari ham yoritib beradi. Yevropa ijtimoiy tadbirkorlik tadqiqot tarmog‘i (EMES) va Ochiq Universitet qoshidagi Kooperativ tadqiqot bo‘limi (CRU) ham ijtimoiy tadbirkorlik bo‘yicha tadqiqotlarni nashr etdi. Oksford va Dyuk universitetlari tomonidan birgalikda tashkil etilgan Skoll World Forumi butun dunyodan tadqiqotchilar va amaliyotchilarni birlashtiradi.